باشد که خود از مجموع چند نرم افزار طراحی و محاسباتی تشکیل شده است و توانایی این نرم افزار در سادگی کار با آن می باشد.
1-2-9-2 کاربرد نرم افزار کم آفیس
Chem 3D Ultra :
این نرم افزار برای طراحی سه بعدی ساختار مولکول ها می باشد.
Chem Draw :
اگر ساختار مولکولی پیچیده برای رسم وجود داشته باشد به نرم افزار Draw Chem که در بسته ی نرم افزار کم آفیس قرار دارد مراجعه می شود . محیط Chem Draw ، ساده ترین روش رسم ساختار مولکول در این نرم افزار می باشد.
محاسبات Mopac با Chem Office
بعد از رسم هر شکل باید بهینه سازی اولیه روی ساختار انجام شود که در این کار توسط نرم افزار محاسباتی Mopac در Chem Office انجام می شود.
رسم NMR
برای رسم NMR ابتدا ساختار مورد نظر انتخاب می شود.
محاسبات QSPR و QSAR
درون این نرم افزار محاسبات زیادی برای QSPR و QSAR از قبیل نقطه ی جوش ، حلالیت در چربی و غیره وجود دارد.

3-9-2 معرفی نرم افزارهای Mopac
نرم افزار قدرتمند اوربیتال مولکولی برای محاسبات نیمه تجربی مولکول شیمیایی است که ضمن مطالعه ی ساختار مولکولی به واکنش شیمیایی نیز می پردازد.
این نرم افزار با استفاده از خروجی DAT نرم افزار PC Model و همچنین ZMT نرم افزار Hyper Chem که شامل زوایای پیچشی ، زوایای پیوندی و طول پیوند های مولکولی ، محاسبات را انجام می دهد. در حافظه ی این برنامه به صورت پیش فرض گرمای تشکیل اتم ها و ترکیبات ساده وجود دارد.
با وجود اینکه این نرم افزار بر اساس مفاهیم تئوری کوانتومی و مفاهیم ترمودینامیک عمل کرد و از محاسبات پیشرفته ریاضی کمک می گیرد . داده های ورودی و خروجی این برنامه در حد ممکن ساده هستند تا جائیکه می توان خود را به سایر جنبه های شیمیایی مساله معطوف نمود .
Mopac عملا نسخه ی اصلاح شده و تغییر شکل یافته ی Mopac7 است که تحت MS-DOS با یک سری تغییرات روی آن انجام می شود.
امروزه با طراحی جدید و قدرتمند تر ازقبل با برنامه ویندوز انجام می شود که به صورت آزاد از اینترنت قابل دریافت است. این نرم افزار با استفاده از کلمات کلیدی Key Word که به آن داده می شود قادر به محاسبه ی بسیاری از ویژگی های مولکول است که ویژگی های استفاده شده توسط آن می تواند به عنوان توصیف کننده ی مولکولی به کار می رود.
محاسبه ی طیف ارتعاشی ، کمیت های ترمودینامیک و اثرات الکترونی از قابلیت های این نرم افزار است.
4-9-2 نرم افزار Gaussian 98w
تئوری Gaussian 98w بر این پایه استوار است که مدل های تئوری باید برای همه سیستم های مولکولی با هر اندازه و نوعی بطور یکسان و قابل اجرا باشند. مدل های شیمیایی در گوسین 98 از ترکیب روش های تئوری با مجموعه های پایه حاصل شده اند.
نرم افزار گوسین 98 قادر به پیش بینی خواص بسیاری از مولکول ها و واکنش ها می باشند.
از همان ابتدا باید در محاسبات برنامه ی گوسین به دو مورد زیر توجه کرد:
الف :هدف اصلی از انجام محاسبه
در اینجا منظور از هدف اصلی از انجام محاسبه این است که برای سیستم مشخص کنیم که چه کاری را باید انجام دهد ، زیرا برای انجام هر نوع کار محاسبه ای باید از دستورات مختص به آن استفاده کرد ، مثلا برای بهینه سازی از دستورات OPT استفاده می شود.
ب : روش محاسبه ای
روش های محاسباتی مختلفی برای انجام محاسبه وجود دارند ، این نرم افزار بطور اختیاری از روش های هرتری – فاک استفاده می کند.
گوسین 98 یک گستره ی وسیعی از مدل های نظریه تابعی چگالی را بکار می برد. انرژی ها ، اجزای تجزیه ای و فرکانس های تجزیه ای درست برای تمامی مدل های DFT قابل دسترس است . قابلیت پلاریزاسیون گرفته شده ، شدت های رامان و قابلیت فوق پلاریزاسیون در طی محاسبات فرکانس DFT به حساب نمی آیند. میزان واکنش خود سازگار ( SCRT ) می تواند با انرژی DFT بهینه سازی و محاسبات فرکانس برای مدل سیستم ها استفاده گردد.
5-9-2 معرفی نرم افزار Gaussview
برای مشاهده فایل خروجی گوسین (out) از این نرم افزار استفاده می شود. همچنین برای مشاهد ی پارامتر های مختلف مولکول از Gaussview استفاده می شود برای مشاهده زوایای پیوندی و فواصل بین اتم های مولکول که در آن فاصله بر حسب آنگستروم ملاحظه می شود از این نرم افزار می توان استفاده کرد.
10-2 روش های محاسباتی و معرفی نرم افزار های مورد استفاده دراین پروژه
در این پروژه از نرم افزارهای Gaussview و Gaussian جهت بهینه کردن یا پایدار کردن ترکیبات و محاسبه پارامترهای فیزیکی مختلف استفاده شده است.در این پروژه برای بهینه سازی ترکیبات از روش HF و DFT و OPT و سری پایه 6-31G استفاده شده است.
شایان ذکر است به علت حجیم بودن و پیچیدگی زیاد مولکول ها و تعداد بالای مولکول ها در این پروژه ، برای پایدار کردن و بهینه کردن و محاسبات نهایی هر مولکول زمان بسیاری صرف محاسبه شده است.
در کنار بهینه سازی و محاسبه انرژی برای هر ترکیب مجموعه محاسبات NBO شامل درصد سهم مشارکت اوربیتال ها در هر اتم ، نسبت چگالی بار به هسته و محاسبه Freq (IR ) برای چهار دسته بندی شامل انرژی تراز های HOMO و LUMO و اختلاف تراز انرژی (gap) و λmax و انرژی تشکیل HF محاسبه شده است.
نرم افزار گوسین 98 را می توان به عنوان ابزار پر قدرت برای کاوش در حیطه های گوناگونی از مطالعات شیمیایی نظیر اثرات جایگزینی ، مکانیسم واکنش ها ، رویه های انرژی پتانسیل و انرژی برانگیختگی بکار برد.
این نرم افزار ، نرم افزاری بسیار مفید و ارزشمند در علوم مختلف از جمله شیمی محاسباتی است. این نرم افزار مجموعه ای از نرم افزار های
به هم پیوسته می باشد که انواع محاسبات اوربیتال مولکولی Ab initio و نیمه تجربی را انجام می دهد .
در گوسین 98 کل ورودی استاندارد دارای قالب آزاد و قابل فهم می باشد . برای داده های ورودی ، پیش فرض های منطقی در نظر گرفته شده است.
خروجی هم به گونه ای تنظیم شده است که خود بیانگر موارد زیادی است. این نرم افزار مکانسیم هایی دارد که به کاربران پیشرفته امکان می دهد تا پیش فرض ها را تغییر دهند. در حالت کلی ورودی در گوسین 98 از یک سری قواعد خاص پیروی می کند که بخش مسیر در فایل ورودی آن نوع محاسبه را تعیین می کند .
این مشخصه دارای سه قطعه می باشد:
نوع ورودی
روش
مجموعه پایه
تلفیق روش و مجموعه پایه شیمی ,مدل را برای گوسین 98 معین می نماید که به آن سطح نظری گفته می شود. در ورودی آن باید نوع روش و مجموعه پایه کاملا مشخص باشد. این کار معمولا به وسیله دو واژه کلیدی در درون قطعه ی مسیر در فایل ورودی انجام می گیرد.
11-2 مطالعه بر روی مشخصات مولکول در گوسین
در این قطعه از ورودی ، موقعیت هسته ها و تعداد الکترون های α و β مشخص می شوند. برای تعیین پیکربندی هسته ها ، چند راه وجود دارد :
به صورت Z- ماتریس
به صورت مختصات دکارتی
ترکیب هر دو
در اولین خط از قطعه مشخصات مولکول ، بار الکتریکی و چند گانگی اسپین مشخص می شود. از این رو برای مولکول خنثی در حالت یکتایی ، مدخل [10] مناسب است و برای یون یا رادیکال منفی از (2 و -1 ) استفاده می شود. برای نشان دادن عنصر ، روش متداول این است که پس از نام عنصر یک عدد صحیح ثانویه به عنوان شناسه آورده شود . C1 و C2 و … .
در مختصات دکارتی از شناسه های عناصر صرف نظر می شود. در حالت کلی نرم افزار های گوسین 98 یک سری ورودی دریافت میکند . با اجرای محاسبات ، یک فایل خروجی ارئه می کند. هنگام اجرای محاسبه می توان پنجره ی باز شده ، چگونگی مراحل محاسبه را مشاهده نمایید.
نتایج محاسبات در فایل خروجی تحت نام فایل ورودی که داده شده ، ظاهر می شوند. فایل خروجی یک فایل طولانی است که بهینه سازی شکل و محاسبه ی فرکانس های ارتعاشی بعدی را انجام می دهد.
12-2 آشنایی بیشتر با نرم افزا رw Gaussian 98
این برنامه برای محدوده ی وسیعی از سیستم های تحت شرایط مختلف طراحی شده است و محاسبات آغازین را از قوانین مکانیک کوانتوم اجرا می کند. Gaussian98w توسط شیمیدانان ، فیزیکدانان و مهندسین جهت تحقیق در مطالعه مولکول ها و واکنش های معین با پتانسیل مورد نظر شامل گونه های پایدار و نیز ترکیباتی که مشاهده ی تجربی آن ها غیر ممکن است ، حد واسط ها با عمر کوتاه ، ساختار های گذار و … بکار می رود .
گوسین 98 می توان انرژی ساختار های مولکولی ، فرکانس های ارتعاشی همراه با خواص مولکول متعدد را برای سیستم ها در فاز گازی و در محلول پیش بینی نمایند و نیز می تواند آن ها را در حالت پایه و بر انگیخته مدل سازی کند. شیمیدان ها این نتایج بنیادی را برای انجام تحقیقاتشان با استفاده از گوسین 98 برای کشف پدیده های شیمیایی همچون اثرات استخلافی ، مکانیسم واکنش ها و گذار الکترونی بکار می برند.
یکسری از روش های موجود در گوسین 98 عبارتند از :
HF, MP2 , MP5 , BD
DFT , CASSCF , QCISD , CIS
13-2 پیش بینی خواص مولکولی حاصل شده از گوسین
گوسین 98 توانایی پیش بینی بسیاری از خواص مولکول ها و واکنش ها را دارد که عبارتند از :
قابلیت پلاریزاسیون و فوق پلاریزاسیون
قطبش پذیری و ابر قطبش پذیری
حفاظت NMR و توانایی جذب مغناطیسی
الکترون خواهی و پتانسیل یونیزاسیون
ساختار و انرژی حالت گذار
مسیر انجام واکنش
طیف های رامان و IR
بار های اتمی
انرژی های پیوندی و واکنش ها
قطبش پذیری
خواص ترموشیمیایی
ممان چند قطبی
شدت های منشوری چرخشی ارتعاشی
اوربیتال های مولکولی
ساختار و انرژی مولکول
14-2 روش های مکانیک مولکولی و روش های نیمه تجربی
در بیشتر روش ها ، تعیین مجموعه پایه الزامی است ، چنانچه هیچ واژه کلیدی برای مجموعه پایه انتخاب نشود . از مجموعه پایه ی STO – 3G استفاده می شود.
مجموعه های پایه های زیر در برنامه گوسین 98 یافت می شوند:
6-31G , 6-311G , 4-31G , 6-21G , 3-21G , STO-3G , …
اولین توابع قطبش منفرد را می توان با استفاده از نمادهای * یا ** در خواست کرد.
دو عبارت ** با ( d , p ) مترادف می باشند.
مثال: 6-31g** = 6-31G(d,p)
و مجموعه توابع پایه ی 3-21* فقط برای اتم های ردیف دوم دارای توابع قطبش می باشند.
15-2 روش های محاسباتی initio Ab
کلمه لاتین initio Ab به معنای آغاز می باشد که نشانه ی محاسبه بر مبنای اصول بنیادی است . این روش ، مطمئن ترین و معتبرترین روش ها می باشند ، چون بهترین تقریب های ریاضی را برای سیستم هایی با تعداد اتم های زیاد ، حجم محاسبات زیاد بوده و احتمال وجود موانعی در حین کار می باشند ، پس باید از روشی مناسب استفاده شود .
یکی از روش های مناسب در این حالت روش initio Ab می باشد که تحقیقات ما در این پروژه با روش initio Ab انجام گرفته است.

در شیمی کوانتومی initio Ab از سه فرض بسیار مهم استفاده می شود که عبارتند از:
الف ) تقریب بودن اپنهایمر که در ان هسته در مقایسه با حرکت الکترون ثابت فرض می شود.
ب ) سری پایه ، نشانگر اوربیتال مولکولی
ج ) همبستگی الکترون که در برخی سطوح نظری در نظر گرفته می شود.
اولین روش محاسباتی initio Ab ، روش میزان خود سازگا ری هارتری-فاک (HF-SCF) است.
1-15-2 توانایی روش initio Ab
قابلیت محاسبه حالت های پایه و برانگیخته
قابلیت محاسبه ی توابع موج و توصیف های جزئی اوربیتال های مولکولی
محاسبه ی فرکانس های ارتعاشی شدت های IR و رامان و جابجایی شیمیایی NMR
قابلیت محاسبه ی ژنومتری ها و انرژی های ساختارهای تعادل ، ساختار گذار ، حد واسط ها و گونه های خنثی و باردار
محاسبه انرژی های یونیزاسیون و الکترون خواهی
انجام محاسبات برای همه ی عناصر
قابلیت محاسبه ی بار های اتمی ، ممان دو قطبی و چند قطبی ، قطبش پذیری ها
در نظر گرفتن اثرات الکترواستاتیک روی حلال پوشی
2-15-2 مراحل اجرای یک محاسبه با روش initio Ab
خواندن ورودی و محاسبه ی یک ساختار : برای اجرای محاسبه به یک ساختار مولکولی نیاز است. به هنگام بهینه سازی ساختار محاسبه ی انرژی و گرادیان به ازای هر ساختار انجام می شود.
تعیین سری پایه : در این مرحله یک سری پایه تعیین می شود که ساختار داده شده را بهینه می کند.
محاسبه ی انرژی کل : با افزوردن انرژی دافعه ی هسته ای به انرژی الکترونی بدست می آیند.
تعیین پیکربندی الکترونی : بار کلی مولکول و چندگانگی آن در فایل داده شده مشخص می شود
محاسبه ی انتگرال ها : انتگرال هایی که شامل همه ی عبارت ها در هامیلتونی سیستم و تابع های سری پایه است ، محاسبه می شوند.
تحلیل چگالی الکترون : بار های اتمی ، ممان های چند قطبی و دو قطبی محاسبه می شوند.
اجرای تکرار در میدان خودسازگاری SCF به منظور محاسبه ی انرژی الکترونی .
محاسبه ی انرژی دافعه هسته : بعد از تعیین ساختار و سری پایه انرژی دافعه ی هسته ارزیابی می شود که برابر است با ε (ZA.Zb)/RAB = Eh که در آن ZA و ZB عدد اتمی هستد و RAB فاصله ی بین اتم های A و B می باشند.
تولید حدس اولیه : یک سری از اوربیتال های مولکولی تقریبی به عنوان اولین حدس برای ایجاد اوربیتال های مولکولی انتخاب می شوند . سپس به ترتیب بالا رفتن انرژی کامل شده تا همه ی الکترون ها استفاده شود . سپس محاسبه انرژی هارتری – فاک پیشرفته با محاسبه ی مشتق های اول انرژی و در نظر گرفتن مختصات اتمی و با بهینه سازی ساختار با محاسبه ی مشتقات دوم انرژی نسبت به مختصات اتمی و بدست آوردن فرکانس های ارتعاشی می باشد.

مهمترین اشکال روش هارتری- فاک نادیده گرفتن همبستگی الکترون ها می باشد . در این روش بر هم کنش الکترون ها فقط از طریق چگالی متوسط الکترونی در نظر گرفته می شود . در حقیقت دافعه ی لحظه ای و همزمان الکترون ها همان انرژی همبستگی می باشد.
روش های initio Ab دیگری علاوه بر روش هارتری – فاک وجود دارند که در آن ها همبستگی الکترون ها در نظر گرفته می شود.
3-15-2 شرایط روش initio Ab
جواب ما باید هم با ساختار و هم با حالت های الکترونی مولکولی تعریف شوند.
مدل باید مبتنی بر روش تغییرات باشد.
مدل نباید دارای پیش داوری باشد یعنی بین اتم ها پیوند شیمیایی منظور نشود.
مدل باید متناسب با اندازه ی مولکول باشد.
انرژی پتانسیل مولکول باید نسبت به جابجایی هسته های اتم بطور پیوسته تغییر کند.
4-15-2 نکات قوت روش initio Ab
روش initio Ab جز روش های تمام کوانتومی است که صحت محاسبات در آن

ها بالا است. اصطلاحا به این روش ها کامل نیز می گویند زیرا تمام برهم کنش ها در آن ها در نظر گرفته می شود, اما بسیار وقت گیر است.
نکات قوت این روش عبارتند از:
هیچ پایه ی تجربی ندارد.
یک محاسبه را در موضوعی منطقی با سطح نظری و سری های پایه می تواند پیش ببرد.
اطلاعاتی را در مورد گونه های حد واسط شامل داده های طیف نسبی فراهم می کند.
ساختار های جدید را بدون نیاز به داده های تجربی محاسبه می کند.

فصل سوم

رنگهای آزو

1-3 مقدمه
در رنگ ها ی ازو گروه کروموفوری ، گروه آزو –N=N- بوده و این گروه ، دو قسمت آلی آروماتیک رنگ را به هم متصل می کند. از لحاظ تجاری در ایجاد رنگ های زرد ، نارنجی و قرمز ( یعنی جاذب طول موج های کوتاهتر ) بسیار مهمتر از آن ، آبی و سبز که در طول موج های بلند تر جذب می کنند و رنگ های آزویی با کارایی و خواص بسیار عالی شناخته شده است. حتی برخی از ترکیبات آزویی طوری طراحی شده اند که در ناحیه مادون قرمز نزدیک ، جذب نشان می دهند.

شاید مهمترین دلیل اهمیت تجاری رنگینه های آزویی نسبت به رنگ ها و پیگمنت های آلی دیگر ، کیفیت قابل قبول و قیمت مناسب آن ها است و دلیل آن را می توان ماهیت فرآیند ساخت و تولید آن ها دانست.

2-3 ر وش کلی در ساختن رنگ های آزو
روش کلی و عمومی در تهیه ای رنگ ها شامل دو مرحله می باشد که در مرحله ی اول آزمایش آروماتیک نوع اول ، نمک دیازونیوم تولید می شود و در مرحله ی دوم این نمک دیازونیوم با یک ترکیب آروماتیک آلی دیگر که معمولا از گروه هایی مثل فنول ها ، آمین ها و یا هیترو سیکلها ی آروماتیک می باشد جفت می شود .
ساختار کلی رنگ های آزو در شکل زیر نشان داده شده است که در این شکل A نماینده ی گروه های الکترون کشنده و E نماینده ی گروه های الکترون دهنده هستند.
در این رنگ ها ، هیبریداسیون اتم نیتروژن از نوع 2SP و زاویه پیوندی X-N=N برابر 1200 درجه می باشد.

شکل 1-3 : ساختار کلی رنگ های آزو
همانطور که در شکل فوق نشان داده شد ، صورت بندی پایدار رنگ آزو فرم ترانس آن خواهد بود . البته فرم سیس نیز وجود دارد و قابل جدا سازی از فرم ترانس خواهد بود .

3-3 فرآیند تهیه رنگ های آزو
روش های مختلفی برای تهیه رنگ ها وجود دارد ، ولی عموما آن ها را از کوپلاسیون مواد دی آزونیوم تولید می کنند . این مواد از واکنش دی آزوتاسیون آمین های آروماتیک نوع اول حاصل می شوند . واکنش دی آزوتاسیون در سال 1862 توسط پیتر گریس کشف شد و باعث تحول در صنایع رنگ سازی گردید.
در این واکنش ، فنول ها ، نفتل ها ، آریل آمین ها به عنوان مواد کوپلاسیون به کار برده می شوند . در رنگ های گروه آزو به عنوان رنگزا و گروه های هیدروکسی یا آمینو به عنوان اکسوکروم ( تشدید کننده قدرت نفوذ رنگ ) شناخته می شوند .
در ادامه به طور مختصر دو مرحله ای اساسی تولید رنگ یعنی دی آزوتاسیون و جفت شدن را مورد بررسی قرار می دهیم .

1-3-3 تشکیل رنگ آزو در نیمه ی فرآیند دی آزوتاسیون
در این مرحله باید از یک آمین آروماتیک نوع اول استفاده کرد ، چرا که با حذف دو هیدروژن استخلاف آمینو ، نمک دیازونیوم تشکیل می شود که بار مثبت ایجاد شده توسط حلقه پایدار می گردد ، نمک های آلیفاتیک دیازونیوم پایدار نیستند و با از دست دادن گاز نیتروژن به کربوکاتیون های آلیفاتیک تبدیل می شوند . طی این مرحله دما توسط یخ بین 0 تا 5 درجه سانتی گراد نگهداری می شود تا از تخریب یون دیازونیوم و تشکیل گاز نیتروژن جلوگیری شود.
بر اساس قدرت بازی و حلالیت امین های به کار رفته در تولید رنگ های آزو ، این مرحله به چهار صورت در صنعت اجرا می شود .

1-1-3-3 دی آزوتاسیون مستقیم
باید آمین های اولیه در اسید سولفوریک یا هیدروکلریک به نسبت 3:1 حل شده و نیترین سدیم غلیظ به ان اضافه می شود .

2-1-3-3 دی آزوتاسیون غیر مستقیم
آمین هایی با استخلاف سولفوریک یا کربوکسیلیک به سختی به اسید ها حل می شوند . از این رو برای حل کردن این آمین ها از آب با محلول قلیایی رقیق استفاده می کنند.

3-1-3-3 دی آزوتاسیون آمین های با خاصیت بازی ضعیف
آمین هایی با خاصیت بازی ضعیف در اسید سولفوریک غلیظ حل شده و توسط اسید نیتروزیل سولفوریک که به راحتی با استفاده از روش مخلوط کردن اسید سولفوریک و سدیم نیتریت حاصــل می شود ، به کمک دی آزو تبدیل می گردند.

4-1-3-3 دی آزوتاسیون در حلال آلی
آمین های محلول یا کم محلول در آب در حلال های سرد شده آلی نظیر اسید استیک حل شده و توسط موادی نظیر آلکیل نیتریل ، نیترول کلراید ، نیتروزیل سولفوریک اسید به نمک های دی آزو تبدیل می شوند.

2-3-3 تشکیل رنگ ازو در نتیجه ی فرآیند جفت شدن
طی این مرحله یک مولکول غنی از الکترون نظیر بتا نفتل یا یون دیازونیوم وارد واکنش می شود . البته برای فعال تر شدن واکنش می توان محیط را قلیایی کرد.

1-4-3 رنگ های مونو آزو
این رنگ ها دارای یک گروه آزو بوده از پر استفاده ترین گروه های آزو هستند .
این رنگ ها به دو دسته تقسیم می شوند.
الف) رنگ های دارای گروه های آنیونی و اسیدی:
ب) رنگ های فاقد گروه های آنیونی و اسیدی ، کربوکسیلیک و سولفونیک که این گروه از رنگ ها با توجه به کاربردشان دسته بندی می شوند.
1. رنگ های حلال
2. رنگ های بازی یا کاتیونی
3. رنگ های دندانه ای

2-4-3 رنگ های دی آزو
رنگ هایی که دو گروه آزو دارند . در ساختمان این رنگ ها ، ماده کوپلاسیون از دو طرف توسط دو گروه دی آزونیوم جفت می شوند . ترکیبات دی آزونیوم تعداد این رنگ ها محدود و اغلب غیر قابل حل در آب است که از لحاظ کاربردی جزء رنگ های اسیدی و دندانه ای و مستقیم محسوب می شوند.
که این رنگ ها به 4 گروه تقسیم می شوند :
دی آزوی نوع اول
دی آزوی نوع دوم
دی آزوی نوع سوم
دی آزوی نوع چهارم

3-4-3 رنگ های تترا آزونیوم
در این رنگ ها ماده کوپلاسیون با یک ترکیب تترا آزونیوم جفت می شود . از مهمترین این رنگ ها ، قرمز کنگو بوده که از جفت شدن بنزیدین با دو گروه نفیتونیک اسید تهیه می شود . این رنگ ها از فراوان ترین رنگ های و سپس آزو هستند و در برگیرنده پیگمان ها ، رنگ های مستقیم و همچنین تعدادی از رنگ های اسیدی و دندانه ای هستند.
به علت سنتز ساده و وجود تنوع وسیعی در انتخاب اجزای دی آزو و جفت شونده طیف گسترده ای از مواد رنگزای آزو تولید می شوند که برای رنگزای مواد مختلف از قبیل کالاهای نساجی ، مصنوعی ، چرم پلاستیک ، روغن های معدنی و واکس ها بکار می رود . البته مواد رنگزای آزوی مجاز نیز برای رنگ کردن مواد غذایی و آرایشی وجود دارند .

5 -3 اصول شیمی رنگ
بر خلاف اکثر ترکیبات آلی ، Dye ها از خود رنگ ساطع می کنند ، چون :
نور را در طیف های مرئی جذب می کنند400 – 700 nm .
حداقل یک کروموفور دارند.
یک سیستم ترکیبی دارند بمانند مثال ، استخلاف های ساختاری با پیوند های یگانه و دوگانه دارند.
رزونانس هایی از الکترون را به نمایش می گذارند که نیروی پایدار کننده ی ترکیبات آلی است.
اختلال در هر یک از عوامل فوق ، باعث ار بین رفتن رنگ می شود.
علاوه بر کروموفور ها ، اغلب Dye ها ترکیباتی به نام اکسوکروم دارند. مانند کربوکسیلیک اسید ، سولفونیک اسید ، گروه های آمینو و هیدروکسیل
بعضی از این ترکیبات مسئول ایجاد رنگ نیستند و حضورشان و وجودشان سبب تغییر رنگ و یا تاخیر در حلالیت رنگ را دارند.
عوامل دیگری که در رنگ ها دخالت دارند در شکل 2-3 آورده شده است.

شکل 2-3 : نمونه هایی از گروه های کروموفوری موجود در رنگ های آلی

6-3 تاثیر کروموفور برای ساخت رنگ
با توجه به نیاز ساخت رنگ توسط کروموفور در ترکیبات آلی ، این نکته اهمیت دارد ، که کروموفور باید جزئی از یک سیستم ترکیبی باشد . در شکل 3-3 مثالی آورده شده که نشان می دهد ، جای گذاری یک ترکیب آزو بین گروه های متیل سبب تشکیل یک ترکیب بی رنگ می شود در حالیکه جای گذاری گروه آزو بین حلقه های آروماتیک ، ایجاد رنگ زرد نارنجی می شود.

شکل 3-3 : اهمیت داشتن یک کروموفور در یک سیستم کونژوگه Conjugated

…………..24
11-9-1 رنگ های خمی…………………………………………………………………………………………………24
12-9-1 رنگ های آزو……………………………………………………………………………………………………25
فصل دوم :مبانی نظری شیمی محاسبات و معرفی نرم افزار های محاسباتی شیمی…………26
1-2 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………27
2-2 معرفی………………………………………………………………………………………………………………….. 27
3-2 کاربردهای کلی کامپیوتر…………………………………………………………………………………………..27
4-2 عملکرد کامپیوتر……………………………………………………………………………………………………..28
5-2 مزایای کامپیوتری……………………………………………………………………………………………………28
6-2 سه دسته از علم کامپیوتر…………………………………………………………………………………………..28
7-2 شیمی محاسباتی………………………………………………………………………………………………………29
1-7-2 مزایای شیمی محاسباتی………………………………………………………………………………………..30
8-2 بررسی روش های محاسباتی……………………………………………………………………………………..30
1-8-2 روشهای مکانیک مولکولی……………………………………………………………………………………..30
2-8-2 روش های نیمه تجربی………………………………………………………………………………………….31
9-2 معرفی چند نرم افزار محاسباتی………………………………………………………………………………….31
1-9-2 نرم افزار هایپرکم ……………………………………………………………………………………………………….31
2-9-2 معرفی نرم افزار کم آفیس…………………………………………………………………………………….32
1-2-9-2 کاربرد نرم افزار کم آفیس…………………………………………………………………………………32
3-9-2 معرفی نرم افزارهای Mopac ……………………………………………………………………………33
4-9-2 نرم افزار Gaussian 98w ………………………………………………………………………………….33
5-9-2 معرفی نرم افزار Gaussview ……………………………………………………………………………..34
10-2 روش های محاسباتی و معرفی نرم افزار های مورد استفاده دراین پروژه …………………………..34
11-2 مطالعه بر روی مشخصات مولکول در گوسین …………………………………………………………….36
12-2 آشنایی بیشتر با نرم افزا رw Gaussian 98 ………………………………………………………36
13-2 پیش بینی خواص مولکولی حاصل شده از گوسین ………………………………………………………37
14-2 روش های مکانیک مولکولی و روش های نیمه تجربی ………………………………………………..38
15-2 روش های محاسباتی initio Ab ………………………………………………………………………….38
1-15-2 توانایی روش initio Ab ………………………………………………………………………………….39
2-15-2 مراحل اجرای یک محاسبه با روش initio Ab ……………………………………………………..39
3-15-2 شرایط روش initio Ab…………………………………………………………………………………….40
4-15-2 نکات قوت روش initio Ab …………………………………………………………………………….41
فصل سوم : رنگهای آزو………………………………………………………………………………………… 42
1-3 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………43
2-3 روش کلی در ساختن رنگ های آزو……………………………………………………………………………43
3-3 فرآیند تهیه رنگ های آزو…………………………………………………………………………………………..44
1-3-3 تشکیل رنگ آزو در نیمه ی فرآیند دی آزوتاسیون…………………………………………………….44
1-1-3-3 دی آزوتاسیون مستقیم……………………………………………………………………………………….45
2-1-3-3 دی آزوتاسیون غیر مستقیم………………………………………………………………………………….45
3-1-3-3 دی آزوتاسیون آمین های با خاصیت بازی ضعیف………………………………………………….45
4-1-3-3 دی آزوتاسیون در حلال آلی ……………………………………………………………………………..45
2-3-3 تشکیل رنگ ازو در نتیجه ی فرآیند جفت شدن…………………………………………………………45
1-4-3 رنگ های مونو آزو……………………………………………………………………………………………….46
2-4-3 رنگ های دی آزو…………………………………………………………………………………………………46
3-4-3 رنگ های تترا آزونیوم……………………………………………………………………………………………47 5 -3 اصول شیمی رنگ……………………………………………………………………………………………………47
6-3 تاثیر کروموفور برای ساخت رنگ………………………………………………………………………………48
7-3 اهمیت سیستم ترکیبی در تولید رنگ……………………………………………………………………………49
8-3 اثر جانشینی در رنگ آزو……………………………………………………………………………………………49
9- 3 تاملی در طراحی رنگ…………………………………………………………………………………………….50
10-3 بررسی سم شناسی رنگ………………………………………………………………………………………….52
11-3 ارتباط ویژگی ساختاری………………………………………………………………………………………….53
12-3 رنگ مو……………………………………………………………………………………………………………….55
13-3 Triazole ……………………………………………………………………………………………………………57
14-3 Pyrazoline …………………………………………………………………………….
………………………….58
فصل چهارم بخش تجربی و نتیجه گیری…………………………………………………… 59
1-4 : مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………..60
2-4 روش کار ……………………………………………………………………………………………………………….61
3-4 رنگ های آلی نیتروژن داری که در این پروژه به انان پرداخته شده است …………………………..61
1-3-4 : تغییرات قسمت اول ……………………………………………………………………………………………62
2-3-4 : بحث ونتیجه گیری جدول 1-4……………………………………………………………………………. 64
3-3-4 : تغییرات مولکول TAZ در قسمت دوم ………………………………………………………………..64
4-3-4 : نتایج تجربی جدول 2-4 …………………………………………………………………………………….68
5-3-4: تغییرات مولکول TAZ در قسمت سوم ……………………………………………………………………69
6-3-4 : نتایج جدول 3-4 ……………………………………………………………………………………………….72
7-3-4 : نتایج جدول 4-4 ………………………………………………………………………………………………..76
8-3-4 : نتایج جدول 5-4 ………………………………………………………………………………………………79
9-3-4 : بررسی تاثیر کروموفور NO2 برروند پایداری و λmax در رنگ مو …………………………….80
10-3-4 : نتایج بدست آمده از جدول 6-4 …………………………………………………………………………83
11-3-4 : بررسی تاثیر کروموفور CN برروند پایداری و λmax در رنگ مو…………………………… 84
12-3-4 : نتایج جدول 7-4 ………………………………………………………………………………………………86
13-3-4 : بررسی تاثیر کروموفور OCH3 برروند پایداری و λmax در رنگ مو ……………………87
14-3-4 : نتایج بدست آمده از جدول 8-4 ………………………………………………………………………….90
15-3-4 : بررسی تاثیر کروموفور HC=NH برروند پایداری و λmax در رنگ مو …………………..91
16-3-4 : نتایج تجربی بدست آمده از جدول 9-4……………………………………………………………… 93
17-3-4 : رنگ مو قسمت اول ………………………………………………………………………………………….98
18-3-4 : نتایج تجربی بدست آمده از جدول 13-4…………………………………………………………….. 99
19-3-4 : رنگ مو قسمت دوم ………………………………………………………………………………………..100
20-3-4 : نتایج جدول 14-4…………………………………………………………………………………………. 101
21-3-4 : رنگ مو قسمت سوم………………………………………………………………………………………. 102
22-3-4 :نتایج جدول 15-4 ……………………………………………………………………………………………103

فهرست شکل ها صفحه
شکل : 1-1 ساختار مولکولی بنزن……………………………………………………………………………………… 3
شکل 2-1 : محدوده نور مرئی…………………………………………………………………………………………….. 4
شکل 3-1 : دایره رنگ……………………………………………………………………………………………………… 6
شکل 4-1 : نور های جذب شده و منعکس شده در محدوده ی طول موج های مرئی………………… 6
شکل 5-1 : ساختار متیل نارنجی…………………………………………………………………………………………..8
شکل 6-1 : ساختار آزوبنزن………………………………………………………………………………………………..8
شکل 7-1 : مثال هایی از مواد رنگی قوی………………………………………………………………………………9
شکل 8-1 : نمایش اوربیتال های مولکولی…………………………………………………………………………..10
شکل 9-1 : انتقالات الکترونی…………………………………………………………………………………………….12
شکل 10-1 : طیف طول موج ناحیه مرئی……………………………………………………………………………..13
شکل 11-1 : طول موج نواحی مختلف………………………………………………………………………………..14
شکل 12-1 : دسته بندی رنگ…………………………………………………………………………………………….14
شکل 13-1 : انواع شناساگرهای

طناب بادبان .
60- طناب تنظیم بادبان اصلی، بندینک بادبان اصلی .
61- تیرچه افقی دکل، دیرک افقی دکل .
62- نوار پارچه وصل به بادبان برای نشان دادن سمت باد .
63- چوب پشت بند بادبان، قطعه چوب صاف برای نگه داشتن حالت بادبان .
64- وسیله وصل کردن بادبان به سیم دکل .
65- قلاب یا گیره فلزی که برعرشه قرار دارد و طناب ها را برآن گیر می اندازند .
66- میله فلزی عقب قایق با حلقه برای وصل کردن طناب بادبان .
67- چوب پشت بند بادبان، قطعه چوب صاف برای نگه داشتن حالت بادبان .
68- میله های تکیه گاه قفل پارو .
69- فیکسیشن جلو .
70- فیکسیشن عقب .
71- طناب وصل به قایق برای کشیدن اسکی باز .
72- گنبد چتر، بال چتر.
73- استابیلیزِر، عامل تنظیم تعادل .
74- سطح متحرک اصلی در بال .
75- سکان افقی ثابت، پایدارساز .
76- سطح کنترل افقی متحرک که به لبه فرار سکان افقی ثابت ، لولا شده و با حرکت خود به بالا و پایین، چرخش هواپیما را حول محور عرضی ممکن میسازد .
77- پره، تیغه یا باله، دم عمودی، یک سطح عمودی ثابت در قسمت دم .
78- سکان عمودی متحرک، رادر، سطح (لبه) متحرک اصلی کنترل پرواز .
79- فرمان کنترل، فرمانی برای کنترل حرکت هواپیما حول محور طولی و عرضی که میتواند به صورت میله یا رل باشد .
80- اسکی روی شیب های نسبتاً تند را اسکی آلپاین می گویند.آلپاین به معنای”منسوب به آلپ” می باشد و از آن جهت به این رشته اطلاق می شود که زادگاه آن کوههای آلپ در اروپا بوده است .
81- دیسک (صفحه) ته عصا .
82- محل استقرار کفش .
83- در هنگام زمین خوردن بازیکن،با فشار این پیچ کفش اسکی از فیکیاسیون جدا می شود تا از آسیب دیدگی بازیکن جلوگیری شود .
84- دیسک (صفحه) ته عصا .
85- مانع عریض، مانع متشکل از نرده دو ردیفی .
86- مانع عریض دوبخشی، مانع بوته ای با دو تیردرجلووعقب .
87- مانع شیب دار، مانع سه تایی ، مانع تریپل .
88- مانع عریض دوبخشی، مانع بوته ای با دو تیر در جلو و عقب .
89- پد عرق گیر زین .
90- هویزه، میله فلزی داخل دهان اسب .
91- بند تسمه تنگ .
92- جایی که زانوی سوارکار به آن می چسبد .
93- اسکلت زین که از چوب ساخته می شود .
94- وسیله ای که باعث سنگین شدن دهنه می شود .
95- قسمتی که زیر زبان قرار می گیرد .
96- قسمتی که نزدیک سق اسب قرار می گیرد .
97- پد عرق گیر زین .
98- مسابقات ارابه رانی با سرعت یورتمه، ارابه رانی تک اسبه .
99- تسمه نگهدارنده سر اسب که به کمر متصل است .
100- پوشش روی پا و سم عقبی برای حفاظت از ضربه پا .
101- وسیله ای به پای اسب برای وادار کردن او به گامهای معین .
102-روکش پرش ترامپولین ساخته شده از برزنت کشی .
103- در این هشت حالت دفاعی، چهار حالت طرف دست مسلح اهمیت دارد.
104- قفل بازو .
105- اُسوتو گاری ، روش اصلی پرتاب از بیرون .
106- هادا کاجیمه، خفه کردن با قسمت برهنه دست .
107- اُ اوچی گاری، روش اصلی پرتاب از درون .
108- گاری گوشی، پرتاب با جارو کردن کفل .
109- توموئی ناگه، پرتاب دایره ای ، پرتاب با شکم، افکندن حریف از پشت .
110- طعمه مصنوعی به صورت حشره .
111- تور کیسه مانندی که بر دسته درازی سوار شده و با آن ماهی گرفتار در قلاب را به عرشه می اندازند .
112- وسیله بیرون آوردن قلاب از دهان ماهی .
113- توپ های رنگی که بوسیله توپ سفید به آن ضربه زده می شود.
114- مسیر حرکت عمومی برای گذرافراد و ماشین گلف و غیره .
115- قسمت چمن نرم که در آخر هر بخش، سوراخ در آن قرار دارد .
116- فِیر وِی،مسیر بازی.
117- بانکر، مانع شنی .
118- گاری دوچرخ برای حمل وسایل بازیکنان ، ترولی .
119- قلاب برای وصل طناب به محل اتکا .
120- تشک مخصوصی که بازیکن با گذاشتن پای خود روی آن بازی را آغاز می کند .
121- فاصله نقطه شروع تا نقطه خطا .
122- کیسه خواب نصفه مستطیلی، کیسه خواب استوانه ای .
123- گره دوحلقه، گره ساده،مرکب از دو نیمکره، گره آسیابان .
124- گره قلابی دوخفتی .
125- گره سر طناب کلفت .
126- گره خرگوشی، گره بولین،گره قلابی .

بخش بازی های داخلی

Almored-AL Mareeiبازی های داخلی
(برای مشاهدهی تصویر صفحات دکمهی Ctrl را فشار داده و چپ کلیک کنید)

2-6-1. پی نوشت
1- این ترکیب بالاترین دست در رده بندی دستهای پوکر است که ترکیبی از آس ، شاه ، بی بی ، سرباز و ده از یک خال میباشد .
2- پنج کارت پشت سرهم با یک خال .
3- چهار عدد از یک ورق .
4- سه تا از یک عدد و دو تا از عدد دیگر .
5- پنج ورق از یک خال بدون ترتیب پشت سر هم .
6- پنج ورق به ترتیب پشت سر هم از خالهای مختلف .
7- سه عدد از یک ورق .
8- دو عدد از دو ورق، دو خال جفت .
9- دو عدد از یک ورق، دو خال یک جور .
10- پنج کارت بدون هیچ گونه دسته بندی .
11- در ایران به جای مهره های قرمز، از مهره های سیاه استفاده میشود .
12- اعداد پرتاب شده با ضریب 2محاسبه می شوند.
13- اعداد پرتاب شده با ضریب 3 محاسبه میشود .
14- امتیاز حاصله برابر 25 است .
15- امتیاز حاصله برابر 50 است .
16- اعداد پرتاب شده با ضریب 1 محاسبه میشود .
17- ماشین خودکاری که پول در سوراخ آن انداخته و کالای مطلوب را تحویل می گیرند .
18- ماشین زمان انتخابی دستگاه

بخش ابزار سنجش و اندازه گیری

Almored-AL Mareeiدستگاه های اندازه گیری
(برای مشاهدهی تصویر صفحات دکمهی Ctrl را فشار داده و چپ کلیک کنید)

2-7-1. پی نوش
ت
1- یکان سنجش گرما؛ آب در سی و دو درجه فارنهایت یخ می زند و در دویست و دوازده درجه فارنهایت می جوشد .
2- با افزایش یا کاهش دما، جیوه دچار انبساط یا انقباض گردیده و با حرکت رو به بالا یا پایین در داخل مسیر بسیار باریک خود، میزان تغییرات دما را مشخص می‌کند.
3- این ناحیه تنگ در ابتدای مسیر لوله امکان حرکت رو به بالای جیوه را فراهم ساخته ولی از بازگشت سریع جیوه به داخل مخزن جلوگیری می‌کند .
4- دستگاه تنظیم حرارت داخل خانه یا حرارت معمولی که میان بیست و بیست و پنج درجه سانتیگراد می باشد .
5- دماسنج متشکل از نوار دوفلزی، اگر دو نوار باریک و نازک از دو فلز مختلف که ضریب انبساطی یکی خیلی بالاتر از دیگری می باشد به هم جوش کنیم و آنگاه یک سر نوار تشکیل شده را به جائی ثابت نگه داریم و سر دیگر آزاد باشد ، در این صورت با اعمال حرارت به انتهای آزاد نوار به علت نامساوی بودن ضرایب انبساطی دو فلز ، نوار مزبور در جهت محور حرکت پیچشی انجام می دهد. حال اگر طول نوار را بلند انتخاب کرده و آنرا به صورت مارپیچ یا حلزونی بپیچیم و یک سر را در محفظه ای ( یک لوله فلزی) محکم کرده و انتهای آزاد را به یک عقربه وصل کنیم با به کار بردن حرارت ، عقربه روی صفحه ای مدرج مقدار دما را نشان می دهد. دامنه یا حدود اندازه گیری این دماسنج از 40 درجه فارنهایت تا 600 درجه فارنهایت می باشد .
6- ساعت وقت نگهدار برای سنجش زمان در مسابقه و آزمایش و غیره .
7- چرخ دنده ی توازن .
8- نمایشگر دیجیتالی که از یـک لایـه مـایـع کـه بـیـن یـک جفت کریستال شفاف احاطه گشته تشکیل میگردد .
9- با پایین آمدن وزنه، محور نیز دوران می کند و عقربه های ساعت را می چرخاند. این حرکت به وسیله آونگ تنظیم می شود که ساعت تند یا کُند کار نکند .
10- بخشی از موتور مکانیکی در ساعت که حرکت چرخشی را تبدیل به حرکت پس و پیش و بالعکس می کند
11- اهرم های این نوع ترازو نقش شاهین را ایفا می کنند .
12- تقسیم بندی جزئی، درجه بندی ریزسنج .
13- ترازوی روبروال گونه‌ای ترازوی دو کفه‌ای است که ژیل دو روبروال آن را اختراع کرد و در سال ???? به آکادمی علوم فرانسه عرضه نمود .
14- فشارسنج هوا/ دماسنج محیطی، بارومتر، یک ابزار علمی است که از آن برای اندازه گیری فشار جو (اتمسفر) استفاده می کنند. مقدار هوا همواره درحال تغییر است در نتیجه وزن آن که همان فشار هواست به طور مداوم تغییر می کند. تغییر در فشار هوا باعث تغییر در شرایط آب و هوایی می شود که این تغییرات را با بارومتر نشان می دهند.بارومتر بیشتر برای اندازه گیری فشار هوای محیط استفاده می شود.
15- پرگار مخصوص اندازه گیری اشیاء خیلی ریز. میکرومتر، یا ریزسنج، ابزاری برای اندازه گیری طول با دقت زیاد است.میکرومتر برای اندازه گیری قطعاتی که بایستی دقیق تراشیده شوند به کار گرفته می‌شود .
16- محفظه ی قرار گرفتن پیچ های ترابراک .
17- شیب سنج؛ شیب سنج عمومی همراه با نقاله به کار می رود و نقاله شیب سنج را تشکیل می دهد. سرراست گوشه تیغه کارایی آن را در کارهای مربوط به چرخدنده های مخروطی و…. افزایش می دهد به گونه ای که با آن هر زاویه کوچکی را هم می توان به دست آورد .
18- امواج لرزه ای، به کلیه امواجی گفته می شود که در پیکره ی زمین منتشر می شوند و توسط دستگاه ها گیرنده ثبت می گردند. در لرزه سنجی، امواجی که در درون زمین منتشر می شوند، پس از بازتاب و یا شکست مرزی در حد فاصل لایه ها در سطح یا نزدیکی سطح زمین اندازه گیری می شوند .
19- بخش اصلی لرزه نگارها، تبدیل انرژی امواج ورودی به ولتاژ الکتریکی است .
20- لرزه نگاشت ها، از تبدیل انرژی مکانیکی به انرژی الکتریکی به وجود می آیند که پس از بزرگ نمایی و فیلتر کردن توسط دستگاه های ثبت به صورت رقمی تبدیل می شوند. برای ثبت داده ها معمولا از دستگاه های چند کاناله استفاده می شود. در دستگاه های قدیمی داده ها روی نوار کاغذی ثبت می شد تا در پردازش های بعدی مورد استفاده قرار بگیرد. در دستگاه های مدرن داده ها به صورت رقمی با فرمت مناسب روی نوارهای مغناطیسی گذاشته می شوند یا به کامپیوتر منتقل می شوند.

بخش دستگاه های نوری (اُپتیکی)

Almored-AL Mareeiابزارهای نوری (اپتیکی)
(برای مشاهدهی تصویر صفحات دکمهی Ctrl را فشار داده و چپ کلیک کنید)

2-8-1. پی نوشت
1- ابزاری است که از نظر کاربرد شبیه میکروسکوپ نوری معمولی است ولی با قدرت درشت نمائی بیشتر. برای روشن ساختن شیء، به‌جای یک دسته نور از یک پرتو الکترون و از یک تفنگ الکترونی استفاده می‌کنند. پرتو الکترونی سپس از یک سیستم متمرکز کننده ی مغناطیسی یا الکتروستاتیکی عبور می‌کند. این سیستم معادل سیستم عدسی نوری در میکروسکوپ معمولی است یعنی تصویری بسیار بزرگتر به وجود می‌آورد. تصویر روی یک پرده ی فلوئورسان دریافت و به‌وسیله ی دوربین عکاسی ثبت می‌شود.
2- باریکه ی الکترونی، ستون الکترونی، شعاع الکترونی.
3- یک تفنگ الکترونی از یک چشمه تولید الکترون، یک میدان الکتریکی مناسب و بوته نگهداری ماده ی تبخیر شونده تشکیل شده است . چشمه تولید الکترون، یک سیم از جنس تنگستن می باشد . فلزات بر اثر گرم شدن از خود الکترون آزاد می کنند.
4- شبکه ،رتیکول، شبکچه.
5- وسیله‌ای برای تعیین جهت و جهت‌یابی. این وسیله با استفاده از میدان مغناطیسی زمین جهت قطب شمال را نشان می‌دهد که در حقیقت شمال مغناطیسی زمین است.

بخش سلامتی و ایمنی

Almored-AL Mareeiسلامتی و ایمنی
(برای مشاهدهی تصویر صفحات دکمهی Ctrl را فشار داده و چپ کلیک کنید)

2-9-1. پی نوشت
1- چسب نواری، نواری که به پوست یا باند یا وسایل مصنوعی پزشکی میچسبد .
2- محلول پرآکسید جهت ضد عفونی کردن اشیاء و سطوح بدن .
3- داروی مسکن، تب بر با خواص ضد التهاب وضد لخته و ضد روماتیسمی .
4- تخته شکسته بندی جهت بی حرکت نمودن اعضاء شکسته یا مشکوک به شکستگی ، جسم سخت یا قابل انعطافی که جهت تثبیت قسمت های متحرک یا تغییرمکان یافته بکار میرود .
5- باند مثلثی که برای بستن آسیب های ترقوه و موارد مشابه استفاده میگردد .
6- گاز یا پد استریل و ضد عفونی شده که برای پانسمان زخم ها و یا پانسمان چشم بکار میرود .
7- جهت پاک کردن گوش (گوش پاک کن) و یا تمیز کردن لایه داخلی پلک و یا خارج نمودن اجسام خارجی از چشم و موارد مشابه استفاده میگردد .
8- باند زخم بندی، نواری که از الیاف نخی جهت پیچیدن پانسمان روی بریدگیها و زخم ها بکار میرود .
9- گاز زخم بندی که غیر استریل است و صرفا جهت بستن لایه های بیرونی پانسمان بکار میرود .
10- آنتی سپتیک، هم برای ممانعت از بروز عفونت استفاده میشود و هم ماده ای است که رشد و تکثیر میکروارگانیسم ها را مهار میکند .
11- نوعی پارچه نرم و سفید که در پانسمان زخم ها جهت جذب ترشحات استفاده میشود .
12- باند یا نوار کششی (الاستیک) برای پیچیدن دور ناحیه آسیب دیده غیر مجروح .
13- وسیله ای برای تزریق مایعات یا گرفتن آنها از عروق یا حفرات .
14- وسیله ای که جهت حمل و نقل مریض ها یا زخمی بکار میرود .
15- اهرم تنظیم کننده برای باز و بستن ویلچر .
16- گوشی صداگیر بندی (بنددار)، گوشی حفاظتی، ایر پلاگ .
17- گوش پوش حفاظت از صدای بلند، گوش پوش ایمنی، گوشی حفاظتی خلبانی(فنجانی)، گوشی صداگیر هدفونی .
18- عینک حفاظ دار که اطرافش پوشیده شده و برای محافظت چشم به کار می رود.
19- این ماسک ها فقط بینی و دهان را پوشش می دهند.
20- بخش پوشاننده منطقه تنفسی .

متصل به بدنه تأمین می شود .
82- بالاترین عرشه برروی کشتی، پل فرماندهی نام دارد که هدایت کشتی از آنجا انجام می گیرد . کلیه تجهیزات مربوط به کنترل کشتی از قبیل: قطب نما، سکان، دسته های فرمان موتور، دستگاه های تعیین دور پروانه، دستگاه های عمق سنج، رادار، دستگیره های اتوماتیک آتش خاموش کنی، ارتباطات داخلی و کلیه وسایل مربوط به ناوبری و ارتباطات بصری از قبیل چراغ و پرچم در آنجا مستقر هستند و فرمانده کشتی و سایر افسران عرشه از آنجا کشتی را هدایت می نمایند .
83- کشتی هیدروفویل بوسیله این باله ها روی آب نگاه داشته می شوند و بدنه آن از سطح آب بالا نگاه داشته می شود .
84- فویل جلویی، فویل (وی )شکل .
85- (محور انتقال نیروی موتور به پروانه، میل گردان(گرداننده) .
86- این نوع کشتی ها، خط سیر و زمان تردد معین دارند .
87- عرشه آفتاب گیر کشتی برای گرفتن حمام آفتاب .
88- بالاترین عرشه برروی کشتی، پل فرماندهی نام دارد که هدایت کشتی از آنجا انجام می گیرد . کلیه تجهیزات مربوط به کنترل کشتی از قبیل: قطب نما، سکان، دسته های فرمان موتور، دستگاه های تعیین دور پروانه، دستگاه های عمق سنج، رادار، دستگیره های اتوماتیک آتش خاموش کنی، ارتباطات داخلی و کلیه وسایل مربوط به ناوبری و ارتباطات بصری از قبیل چراغ و پرچم در آنجا مستقر هستند و فرمانده کشتی و سایر افسران عرشه از آنجا کشتی را هدایت می نمایند .
89- پروانه ای که به عنوان پروانه کمکی برای افزایش قابلیت مانور کشتی مورد استفاده قرار می گیرد .
90- این قایق ها روی کشتی نصب می شوند و در صورت بروز حریق یا خطرات دیگر بوسیله یک سطح شیب دار آب اندازی می شوند .

حمل و نقل هوایی

Almored-AL Mareeiحمل و نقل هوایی
(برای مشاهدهی تصویر صفحات دکمهی Ctrl را فشار داده و چپ کلیک کنید)

2-1-3-1. پی نوشت
1- ترابری دوربرد عبارت است از تغییر مکان بار یا وسیله که مسافت بین مبدأ و مقصد تا160کیلومتر است و در محاسبات دو مسافرت(رفت و برگشت) در روز برای یک وسیله نقلیه در نظر گرفته میشود. هواپیمای بوئینگ747 که پرفروش ترین هواپیمای پهن پیکر جهان میباشد از شمار هواپیماهای دوربرد میباشد .
2- اتاق پرواز، کابین پروازی .
3- چراغ چشمک زنی که در بالای هواپیما به منظور افزایش قابلیت دیده شدن نصب میشود .
4- بالچه یا فلپ، سطح متحرکی در لبه حمله یا لبه فرار هواپیماست که میتواند به پایین خم شود، به طرف جلو و پایین حرکت کند و یا با حرکت به عقب یا طرق دیگر انحناء بال، سطح مقطع و یا مساحت آن را به منظور وارد ساختن تأثیرات عمده بر نیروی پسا و برآ در سرعت های کم، تغییر دهد .
5- فشارکاه ؛ برآگیر؛ کاهنده برآ، سطح متحرکی است که در قسمت لبه فرار تعبیه میشود و عمل آن کاستن و از بین بردن نیروی برآ و افزایش نیروی پسا است .
6- سطح متحرک اصلی در بال هواپیما؛ دو سطح کنترلی که روی لبه فرار و در نزدیکی سر بال قرار دارند. این سطوح با حرکت در خلاف جهت یکدیگر، سبب چرخش هواپیما حول محور طولی آن میشوند.
7- پره؛ تیغه یا باله؛ دم عمودی؛ یک سطح عمودی ثابت در قسمت دم .
8- سکان عمودی متحرک؛ رادر؛ سطح (لبه) متحرک اصلی کنترل پرواز .
9- سطح کنترل افقی متحرک که به لبه فرار سکان افقی ثابت ، لولا شده و با حرکت خود به بالا و پایین، چرخش هواپیما را حول محور عرضی ممکن میسازد .
10- سکان افقی ثابت، پایدارساز .
11- ته بال، نوک بالا برگشته بال که به منظور افزایش راندمان بال در حالت، بالا یا پایین نوک بال نصب میشود. این اجزاء معمولا با کاهش جریان های حلقوی نوک بال و در نتیجه جلوگیری از اتلاف انرژی مربوط به آن، بهبود گردش هوا و افزایش نیروی برآ ، برای بخش خارجی بال ، عمل میکنند .
12- نوعی موتور توربینی است که از مجرای ورودی هوا، محفظه احتراق، توربین و مجرای خروجی گازها تشکیل شده است. در این نوع موتور، سوخت به داخل اطاق احتراق پاشیده می شود و در آنجا با هوای فشرده آمیخته شده و می سوزد. محصول سوخت و سوز یعنی گازهای گداخته وارد توربین گاز شده و در ای جا گازهای منبسط شده، بخشی از انرژی خود را به پره های دوربین می دهند. در نتیجه توربین به گردش درآمده، قدرت لازم برای گرداندن کمپرسور را تولید می کند. گازهایی که از عقب موتور خارج می شوند، سرعت قابل ملاحظه ای دارندبه طوری که سرعت آنها چندین بار بیش از سرعت پرواز هواپیماست. این تفاوت سرعت میان سرعت خروج گاز و سرعت هواپیماست که مولد نیروی واکنش موتور می شود. نیروی عکس العمل جریان گازها که از موتور خارج می شوند همان نیرویی است که هواپیمای جت را با سرعت زیادی به پرواز در می آورد .
13- قطعه ای که توسط آن موتور به بال اتصال دارد .
14- تیر(تیرک) های طولی و سازه اصلی ساختمان بال، تیرهای فلزی ای که بال را نگه میدارد.
15- دنده عرضی بال، تقویت کننده های عرضی در بال .
16- بال متحرک، بالی که شکل آن تغییر کند؛ این واژه عمدتا در مورد بال اصلی به کار میرود که قسمت های چپ و راست آن جدا از بقیه ساختمان ساخته شده و با لولاهای مخصوصی با قطر زیاد طوری به بدنه متصل میشوند که هر دو سطح بتوانند به طور متقارن در طرفین محور تقارن، حرکت کنند .
17- اتاق پرواز، کابین پروازی .
18- خلبان خودکار یا سیستم پرواز اتوماتیک، سیستم متعادل کننده ای است که پرواز هواپیما را موزون میکند و بفرامین آن در صعود و نزول و پروازافقی و همچنین کم کردن ارتفاع به سوی مقصد حکم میراند تا
خلبان آزادانه بتواند حواس خود را متوجه دستگاه های دیگر کند .
19- نشان دهنده وضعیت هواپیما در حال حرکت یا در حالت سکون نسبت به سطح افق .
20- نشان دهنده ارتفاع هواپیما، بالای سطح زمین .
21- فرمانی برای کنترل حرکت هواپیما حول محور طولی و عرضی که میتواند به صورت میله یا رل باشد .
22- اهرم گاز، دسته تنظیم نیروی موتور .
23- موتور توربوفن مهمترین شکل و نوع پیشرانه برای همه هواپیماهای مادون صوت میباشد. به عنوان مثال از هواپیماهای بوئینگ 747 که مجهز به این موتور می باشد، میتوان نام برد. در این موتور ،فن و کمپرسور به هم متصل میباشند. فن هوا را به داخل می مکد.مقداری از آن صرف ورود به کمپرسور، اتاق احتراق، توربین و در نهایت از شیپوره خارج گردیده و تولید نیروی رانش می کند. بقیه هوا که از فن عبور میکند، مستقیما وارد اتمسفر میشود و یا اینکه از طریق یک مجرای حلقوی از اطراف موتور به سمت عقب هدایت شده و با سرعت از اطراف شیپوره خارج و نیروی رانش اضافی تولید تولید می نماید. توربین، قدرت مورد نیاز این فن را که روی محور کمپرسور سوار است، تأمین میکند. موتور توربوفن شبیه موتور توربوجت میباشد با این تفاوت که این نوع موتور با مقدار مصرف سوخت معین ، تراست بیشتری نسبت به توربوجت ایجاد میکند در حالی که صدای آن بمراتب کمتر از توربوجت است .
24- پره های ثابت (ایستا) بیرونی، جزء ثابت در کمپرسور .
25- پره های ثابت (ایستا) درونی .
26- در موتور توربین گاز، افزایش فشار هوا توسط دو نوع پایه از کمپرسورها انجام میشود،کمپرسور گریز از مرکز و کمپرسور جریان محوری.هردو نوع توسط توربین میگردند و معمولا به محور توربین متصل هستند. کمپرسور گریز از مرکز یک واحد یک یا دو مرحله ای است که از یک چرخ پره برای شتاب دادن به هوا و یک پخش کن برای افزایش فشار مورد نیاز بهره میبرد.کمپرسور جریان محوری یک واحد چند مرحله ای است که از ردیف هایی از تیغه های گرنده به نام تیغه های گردا و پره های ثابت به نام پره های ایستا برای شتاب دادن و پخش کرده(دیفیوژ) هوا تا رسیدن به افزایش لازم بهره میبرد.
27- هوا در هنگام ترک چرخ پره از بخش دیفیوژر یا پخش کن عبور میکند. این بخش دارای گذرگاه هایی به شکل شیپوره واگرا است که بیشتر انرژی جنبشی هوا را به انرژی فشاری تبدیل میکند. در این قسمت از سرعت هوا کاسته شده و فشار استاتیکی آن به طور قابل ملاحظه ای زیاد میگردد. یعنی در این مجراها سیال پخش می شود به همین دلیل به آنها دیفیوژر یا پخش کن میگویند .
28- میله (شفت) انتقال قدرت از توربین به کمپرسور .
29- توربین های رانشی .
30- تربین گرداننده کمپرسور .
31- دستگاهی در توربین های گاز که سوخت موتور را بر حسب فرمان خلبان، شرایط محیط و محدودیت های موتور، تعیین و تنظیم میکند .
32- اولین مرحله در توربوفن ها برای مکش هوا به داخل به کار میرود .
33- محوطه ای هواپیما در آن از زمین بلند میشود، فرود می آید و یا پارک میکند .
34- خزشراه خروجی فرودگاه برای ترک سریع هواپیمای فرود آمده .
35- راه رسیدن اتومبیل ها به فرودگاه .
36- راه رفت و آمد هواپیما با نیروی خود ، تاکسی وی .
37- ساختمان های بارگیری برای ایستادن هواپیما و تخلیه مسافرین و بار .
38- محوطه سرویس رسانی به مسافران .
39- در فرودگاههای ایران این نوع راه وجود ندارد .
40- محوطه ای برای بارگیری و تخلیه بار از هواپیما، سوار یا پیاده کردن مسافر، سوخت گیری، پارک کردن یا انجام تعمیرات لازم .
41- جاده سرویس رسانی به مسافران .
42- تاکسی وی ، راه رفت و آمد هواپیما با نیروی خود .
43- دفتر رزرو اتاق در هتل .
44- پیشخوان (دفتر)فروش بلیط .
45- دفتر تحویل بار مسافران (چمدان ها و غیره) .
46- پیشخوان بازرسی و تحقیق پلیس از مسافران .
47- مراکز تجاری ای که اجناس بدون گمرک میفروشند، مراکز خرید معاف از مالیات گمرکی.
48- وسیله انتقال مسافران به هواپیما .
49- علامت منطقه تماس چرخها با زمین .
50- وسیله انتقال مسافران به هواپیما .
51- روتور یا ملخ یا پروانه دم،حول محور افقی در قسمت دم هلیکوپتر میچرخد و گشتاور حاصل از چرخش روتور اصلی (که به بدنه وارد میشود) را خنثی میکند و از چرخش بدنه هلیکوپتر ممانعت میکند .
52- بالک دمی ، دم عمودی، یک سطح عمودی ثابت در قسمت دم، پره دمی .
53- شفت انتقال دهنده نیرو، میل گردان، شفت متحرک .
54- توپی ملخ، توپی روتور .
55- دکل ملخ، دکل روتور، محور گردنده ملخ .
56- تیغه ملخ، تیغه روتور، تیغه متحرک، پره روتور، پره گردنده .
57- سر ملخ، سر روتور هلیکوپتر، سرچرخان .
58- اهرم کنترل پرواز .
59- ارابه فرود لوله ای ثابت، که گاهی دارای چرخهای کمکی کوچکی که به منظور سهولت حرکت روی زمین نیز میباشد .
60- چراغ نشان دهنده موقعیت هلیکوپتر .
61- محافظ پره دم .
62- بار اصلی، بار مفید یا خرج موشک محموله ای است که میخواهیم آنرا به مقصد برسانیم و در واقع هدف از ایجاد موشک همین قسمت بوده و مأموریت موشک توسط آن مشخص میشود.
63- یک جزء کامل پیشرانه ی چند مرحله ای که با تمام شدن سوخت از رسانگر جدا شده و پرتاب میشود .
64- سیستم پیشرانش که در بخش انتهایی موشک قرار دارد، جهت ایجاد نیروی جلوبرنده بکار رفته و مجموعه ای از چند موتور میباشد .
65- افشانک، شیپوره، مجرایی که سوخت از درون آن به هوا پاشیده میشود .
66- سیستم کنترل که در بخش ابزار دقیق میباشد و وظیفه کنترل عملکرد موشک را به عهده دارد.

حمل و نقل فضایی

Almored-AL Mareeiحمل و نقل فضایی
(برای مشاهدهی تصویر صفحات دکمهی Ctrl را فشار داده و چپ کلیک کنید)

2-1-4-1. پی نوشت
1- رسانگر فضایی قابل استفاده مجدد که مانند هواپیما پرواز می کند .
2- بوستر پیشران جامد .
3- کابین کنترل، اتاق پرواز .
4- درب مخزن محموله .
5- محل استقرار دستگاه های علمی .
6- سطوح فرامین روی بال که سکان های افقی متحرک و شهپرها را توأما با هم انجام می دهند . در بعضی از هواپیماها این سطوح هواپیما را حول محورهای طولی و عرضی دوران می دهند .
7- هر دو نیم تنه لباس در وسط به یکدیگر متصل میشوند .

بخش تجهیزات اداری و دفتری

Almored-AL Mareeiتجهیزات اداری و دفتری
(برای مشاهدهی تصویر صفحات دکمهی Ctrl را فشار داده و چپ کلیک کنید)

2-2-1. پی نوشت
1- این نوع مداد، در خیاطی نیز کاربرد دارد که برای کشیدن خط های ظریف بر روی پارچه استفاده می شود. در طرف دیگر این مداد، برس پاک کننده خط های کشیده شده وجود دارد .
2- کلید کم کردن مقدار نمایش داده شده از حافظه .
3- کلید اضافه کردن مقدار نمایش داده شده به حافظه .
4- این کلید برای محاسبه ریشه دوم عدد وارد شده می باشد .
5- غلتک تغذیه کاغذ، استوانه ای که کاغذ در آن پیچیده شده و در مقابل ضربه های مکانیزم چاپ قرار می گیرد .
6- هِد چاپ؛ قسمتی از چاپگر که در حقیقت تصویر را روی کاغذ قرار می دهد و چاپ می کند. نام دیگر آن عنصر چاپ است .
7- درجه تراکم کاراکترها روی خط چاپ شده که معمولا بر حسب تعداد کاراکتر در هر اینچ بیان می شود. برای مثال ده pitch به معنای آن است که در هر اینچ ده کاراکتر چاپ می شود.
8- در ماشین های تحریر باید یک کلید برای آزاد کردن حاشیه و یک کلید برای برگشت تعبیه شود. کلید آزادکردن علاوه بر آنکه حاشیه را آزاد می کند، برای آزاد کردن بازوهای چاپ نیز به کار می رود. بدین معنی که وقتی دو یا چند بازوی چاپ روی هم قرار می گیرند، با فشار این کلید می توان آنها را آزاد کرد و به جای خود برگرداند .
9- کلید شکل دادن به داده ها به صورت یک جدول .
10- ایجاد فضای خالی در ابتدای نخستین خط یک پاراگراف. حاشیه های تورفته برای آرایش نقل قول های طولانی نیز به کار می روند .
11- کلید قفل چاپ حروف بزرگ، کلیدی که هنگام فشار داده شدن، باعث چاپ حروف بزرگ به جای حروف کوچک شده و چاپ کاراکتر های خاصی را مجاز می سازد. این کلیدها همانند کلید قفل کننده عمل کرده و برای برگشتن به حروف کوچک باید دوباره فشرده شوند .
12- کلیدی که اطلاعات نوشته شده را در وسط خط قرار می دهد .
13- کلیدچاپ حروف بزرگ، کلید شیفت که هنگام فشرده شدن، باعث چاپ حروف بزرگ به جای حروف کوچک شده و چاپ کاراکترهای مخصوصی را مجاز می سازد.
14- مجموعه ای از قوانین که نحوه نمایش داده را مشخص می کند .
15- کلیدی که وظیفه ی آن ایجاد فاصله بین کاراکترها است .
16- کلید تعویض سطر، کلیدی که به چاپگر اعلام می کند به ابتدای سطر بعدی برود .
17- سیستم اتوماسیون اداری یک سیستم اطلاعاتی مبتنی بر کامپیو‌تر است که وظیفه جمع‌آوری، ذخیره و توزیع مستندات، پیام‌های الکترونیک و سایر فرم‌های ارتباطات اداری را بین افراد، گروه‌های کاری و سازمان‌ها بر عهده دارد. نرم افزارهای متنوعی که برای ایجاد، جمع آوری، ذخیره و تغییر اطلاعات اداری مورد

به حساب می آید و متخصصان این صنعت همواره تلاش می کنند تا میزان ته نشست و یا لایه خامه ای و نیز حساسیت یک محصول به ناپایداری از این نوع را در طول مدت زمان طولانی برای نگهداری را به حداقل کاهش دهند. یکی از روش ها جهت محاسبه پایداری، نگهداری امولسیون ها تحت شرایط ساکن و در دمای ثابت، پایش پایداری به جدایش فازی از طریق مشاهده و سپس محاسبه اندیس پایداری (Emulsion stability index) از طریق فرمول زیر می باشد:

ارتفاع لایه سرمی ،H_s
ارتفاع کل امولسیون ،H_E
ارتفاع لایه ی خامه ای، HC
اندازه گیری ارتفاع لایه رویی یا خامه ای شده (HC) و ارتفاع زیرین یا ته نشین شده (HS) در روز های 0، 7، 14، 21، 28 و 35 انجام شد.
در ابتدا برای بدست آوردن اطلاعات بیشترجهت پایدارسازی امولسیون ها با صمغ کتیرا؛ تاثیر غلظت های متفاوت از صمغ کتیرا گونه اصفهان، دو جزء محلول و نامحلول آن، شاهرود طی 35 روز (روزهای 7، 14، 21، 28 و35) در دمای 25 درجه سانتی گراد مورد بررسی قرار گرفت شکل4-1، 4-2، 4-3، 4-4 الف و بلافاصله پس از تهیه امولسیون، نمونه هایی به حجم 10 میلی لیتر درون لوله آزمایش درپیچ دار ریخته شد و حساسیت آنها به جدایش گرانشی به وسیله اندازه گیری میزان لایه خامه ای شده یا ته نشین شده در طول 35 روز نگهداری در دمای 25درجه سانتی گراد تعیین گردید (شکل های 4-1، 4-2، 4-3، 4-4 ب). همانطور که مشاهده می شود با افزایش غلظت پایداری امولسیون ها نیز افزایش می یابد و دو فاز طی زمان طولانی تر رخ نمی دهد.
توجه شود در محور زمان شکل های 4-1، 4-2، 4-3، 4-4 الف اعداد 1، 2، 3، 4 و 5 به ترتیب مبین روز صفر(زمان تولید)، هفتم، چهاردهم، بیست و یکم، بیست و هشتم سی و پنجم بعد از تهیه امولسیون می باشد.
اثر غلظت :
شکل 4-1- تاثیر غلظت (1/0-5/0 % وزنی/وزنی) صمغ کتیرا گونه اصفهان (آستراگالوس گوسیپینوس) براندیس پایداری (ESI) امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی) طی 35 روز در دمای 25 درجه سانتی گراد را نشان می دهد. همانطور که مشخص است با افزایش غلظت صمغ کتیرا پایداری افزایش می یابد.

شکل 4-1- الف-تاثیر غلظت (1/0-5/0 % وزنی/وزنی) صمغ کتیرا گونه اصفهان (آستراگالوس گوسیپینوس) براندیس پایداری (ESI) امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی) طی 35 روز در دمای 25 درجه سانتی گراد
شکل 4-1-ب- امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی بعد از 35 روز تحت شرایط سکون در دمای 25 درجه سانتی گراد (به ترتیب از راست به چپ غلظت های 1/0 تا 5/0 % وزنی/وزنی)

شکل 4-2- الف-تاثیر غلظت (1/0-5/0 % وزنی/وزنی) صمغ کتیرا گونه شاهرود (آستراگالوس فلاکوسوس) براندیس پایداری (ESI) امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی) طی 35 روز در دمای 25 درجه سانتی گراد.
شکل 4-2- ب- امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی بعد از 35 روز تحت شرایط سکون در دمای 25 درجه سانتی گراد (به ترتیب از راست به چپ غلظت های 1/0 تا 5/0 % وزنی/وزنی).

شکل 4-3- الف-تاثیر غلظت (35/0-5/0% وزنی/وزنی) جزء نامحلول صمغ کتیرا گونه اصفهان براندیس پایداری (ESI) امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی) طی 35 روز در دمای 25 درجه سانتی گراد
شکل 4-3- ب- امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی بعد از 35 روز تحت شرایط سکون در دمای 25 درجه سانتی گراد (به ترتیب از راست به چپ غلظت های 35/0تا 5/0 % وزنی/وزنی).

شکل 4-4- الف-تاثیر غلظت (35/0-5/0 % وزنی/وزنی) جزء محلول صمغ کتیرا گونه اصفهان براندیس پایداری (ESI) امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی) طی 35 روز در دمای 25 درجه سانتی گراد
شکل 4-4- ب- امولسیون های روغن در آب (10 % وزنی/وزنی) بعد از 35 روز تحت شرایط سکون در دمای 25 درجه سانتی گراد (به ترتیب از راست به چپ غلظت های 35/0تا 5/0 % وزنی/وزنی)
همانطور که مشاهده می شود، تنها نمونه های امولسیونی حاوی صمغ کتیرا نوع اصفهان از غلظت های 35/0 تا 5/0 % وزنی/وزنی تا 35 روز بطور کامل پایدار بودند و جدایش فازی در آنها مشاهده نشد در حالی که بقیه نمونه ها در طی زمان دو فاز شدند. همچنین برای تمام نمونه ها با افزایش غلظت و گذر زمان به ترتیب پایداری امولسیون ها افزایش و کاهش می یابد. بنابراین برای یافتن سازوکارهای مناسب پایداری امولسیون ها با صمغ کتیرا نوع اصفهان، اندازه گیری اندازه ذرات، رئولوژی پایا، ناپایا، کشش سطحی و بین سطحی انجام گرفت.
4-1-3- اثر متغیرها بر کشش سطحی و بین سطحی
کاهش کشش بینابینی به واسطه افزودن امولسیفایر ها یک فاکتور کلیدی در تشکیل امولسیون ها می باشد. این امر موجب می گردد تا با مقادیر بسیار کم انرژی امولسیون تشکیل گردد. هنگامی که امولسیفایر یک لایه نازک در حد فاصل بین سطوح قطرات دو فاز ایجاد نماید در حقیقت سد محکمی را در برابر چسبیدن و متراکم شدن قطرات ایجاد نموده است. همچنین قرار گرفتن امولسیفایر در حد فاصل سطوح بینابینی دو فاز پراکنده و پیوسته ایجاد واکنش قوی بین بخش هیدروفیلیک (آبدوست) امولسیفایر با فاز آبی گردیده و در نتیجه باعث کاهش شدید کشش سطحی آب می گردد.

شکل 4-5- تاثیر افزودن AG ,AGB, AGTو AF غلظت 5/0% وزنی/وزنی طی زمان برکاهش کشش سطحی در دمای 25 درجه سانتی گراد- علائم : AG(?)،AGB (?)،AGT (?)، AF(?) و آب دایونیزه بدون صمغ (O)

شکل 4-6- تاثیر افزودن AG ,AGB, AGT و AF غلظت 5/0% وزنی/وزنی طی زمان برکاهش کشش بین سطحی در دمای 25 درجه سانتی گراد. علائم : AG(?)،AGB (?)،AGT (?)، AF(?) و آب دایونیزه و روغن بدون صمغ (?)

کاهش مییابد. در نتیجه انرژی آزاد اختلاط سیستم کاهش مییابد.
1-2-11- D(0/1) : ذراتی با این قطر یا کمتر مسئول 10% حجم ذرات موجود در سامانه هستند.
1-2-12- : D(0/5) ذراتی با این قطر یا کمتر مسئول 50% حجم ذرات موجود در سامانه هستند.
1-2-13- D (0/9) : ذراتی با این قطر یا کمتر مسئول 90% حجم ذرات موجود در سامانه هستند (34).
1-2-14- D (4, 3) یا Volume mean diameter(قطر میانگین حجمی)
D[4,3]=??( n_i d_i^4)?( ??n_i d_i^3 )
ni تعداد قطرات با قطر مشخص di (34).
1-2-15- D (2, 1) یا Surface mean diameter
این پارامتر نوعی قطر معادل می باشد. در واقع قطر این کره فرضی است که همان سطح ویژه ذره بدون شکل منظم مورد مطالعه است.
D [2, 1] = ??(n_i d_i^2)?(???n_i d?_i^1 )
ni تعداد قطرات با قطر مشخص di (34).
1-2-16- D (1, 0) یا Number mean diameter (میانگین حسابی قطر)
D [1, 0] =??(n_i d_i^1)?(??n_i )
ni تعداد قطرات با قطر مشخص di (34).
1-2-17- Span: اندازه پهنای نمودار توزیع اندازه ذرات را نشان می دهد هر چه این نمودار باریکتر باشد عدد Span کوچکتر و پراکندگی اطراف میانگین کمتر است. اگر پهنای توزیع اندازه ذرات خیلی باریک باشد، به این معنا است که سامانه تقریبا مونودیسپرس می باشد (34).
Span =(D_0.9-D_0.1)/D_0.5
D(0/1) : ذراتی با این قطر یا کمتر مسئول 10% حجم ذرات موجود در سامانه هستند.
: D(0/5) ذراتی با این قطر یا کمتر مسئول 50% حجم ذرات موجود در سامانه هستند.
D (0/9) : ذراتی با این قطر یا کمتر مسئول 90% حجم ذرات موجود در سامانه هستند.
اهداف پژوهش 1-3-
1-3-1-تعیین تاثیر غلظت های متفاوت از صمغ کتیرا بر پایداری، پارامتر های توصیف کننده اندازه ذرات، کشش سطحی و بین سطحی، ویژگی های ریزساختاری (میکروسکوپی) و ویژگیهای رئولوژیک پایا و نوسانی امولسیون های روغن در آب.
1-3-2- تعیین تاثیر نوع گونه و جزء محلول و نا محلول صمغ کتیرا بر پایداری، پارامتر های توصیف کننده اندازه ذرات، کشش سطحی و بین سطحی، ویژگیهای میکروسکوپی و ویژگیهای رئولوژیک پایا و نوسانی امولسیون های روغن در آب.
1-3-3- تعیین اثر pHو افزودن پروتئین (سدیم کازیئنات) بر پایداری، پارامتر های توصیف کننده اندازه ذرات، کشش سطحی و بین سطحی و ویژگی های رئولوژیک پایا و نوسانی امولسیون های روغن در آب حاوی صمغ کتیرا.
1-3-4- فراهم آوری پایه ای برای پایدار سازی امولسیون های روغن در آب با بیوپلیمرهای طبیعی و صمغ های بومی.
1-3-5- دست یابی به سازوکار پایدارسازی امولسیون ها با صمغ کتیرا.
4-1-فرضیات پژوهش
1-4-1- غلظت های متفاوت پلی ساکارید بر پایداری، پارامتر های توصیف کننده اندازه ذرات، کشش سطحی و بین سطحی، ویژگیهای میکروسکوپی و ویژگی های رئولوژیک پایا و نوسانی امولسیون روغن درآب اثرات متفاوتی دارد.
1-4-2-pH های متفاوت در نسبت معین از پروتئین به پلی ساکارید، بر پایداری، پارامتر های توصیف کننده اندازه ذرات و ویژگی های رئولوژیک پایا و نوسانی امولسیون روغن درآب اثرات متفاوتی دارد. در نمونه های حاوی میزان بالاتر صمغ کتیرا، پایداری و مقاومت به دو فاز شدن در طی زمان افزایش می یابد.
1-4-3- در نمونه های امولسیونی حاوی تنها صمغ با افزایش غلظت صمغ کتیرا، پایداری و مقاومت به دو فاز شدن افزایش می یابد.
1-4-4- نسبت های متفاوت از پروتئین به پلی ساکارید بر پایداری، پارامتر های توصیف کننده اندازه ذرات، کشش سطحی و بین سطحی و ویژگیهای رئولوژیک پایا و نوسانی امولسیون های روغن درآب اثرات متفاوتی دارد.

1-5- جدول متغیرها

متغیر
*نقش متغیر
**نوع متغیر
مقیاس سنجش متغیر
اساس روش آزمون
/ابزار سنجش
زمان
مستقل
کیفی چند سطحی
35 روز
–
روش تهیه امولسیون
مستقل
کیفی اسمی
3 روش
–
نسبت پروتئین به پلی ساکارید
مستقل
کمی گسسته
–
–
pH
مستقل
کمی پیوسته
AU

PH متر
گونه صمغ کتیرا
مستقل
کیفی اسمی
A.gossypinus
A.fluccosus
–
نرخ برش
وابسته
کمی پیوسته
s-1
رئومتر
مدول الاستیک
(G’)
وابسته
کمی پیوسته
پاسکال(Pa)
رئومتر
مدول ویسکوز
(G’)
وابسته
کمی پیوسته
پاسکال(Pa)
رئومتر
مدول کمپلکس
(G*)
وابسته
کمی پیوسته
پاسکال (Pa)
رئومتر
ناحیه خطی ویسکوالاستیک
(LVE)
وابسته
کمی پیوسته
درصد
رئومتر
ویسکوزیته
ظاهری
((µa
وابسته
کمی پیوسته
پاسکال-ثانیه
(Pa.s)
رئومتر
پارامتر مدل پاورلا (قدرت ساختار) (a )
وابسته
کمی پیوسته
Pa.sb))
رئومتر
پارامتر مدل پاورلا (نوع ساختار)(b)
وابسته
کمی پیوسته
–
رئومتر
تنش حد متناظر با انتهای ناحیه خطی (?y)
وابسته
کمی پیوسته
پاسکال
رئومتر
کشش سطحی و بین سطحی
وابسته
کمی پیوسته
میلی نیوتن بر متر (mN/m)
تنسیومتر
پارامتر های توصیف کننده ی اندازه ذرات ذرات D0.1 ، D0.5، D0.9، span
میانگین حجمی قطر ، میانگین سطحی قطر
وابسته
کمی پیوسته
میکرومتر
دستگاه
Particle sizer
ریز ساختار
وابسته
کیفی اسمی
–
میکروسکوپ نوری
اندیس پایداری
وابسته
کمی پیوسته
درصد
–

2- مروری بر پژوهش های پیشین
2-1- تاریخچه
امروزه طیف وسیعی از محصولات غذایی به صورت طبیعی یا فرایند شده به فرم امولسیون هستند یا در برخی از مراحل تولید به فرم امولسیون تبدیل می شوند. برای مثال شیر دارای یک سری ترکیبات غشایی طبیعی است که با پوشاندن ذرات چربی، پراکندگی آنها را در محیط آبی ممکن می سازند. در فرمولاسیون های
اولیه ای که برای تولید کره، خامه زده شده، پنیر و بستنی تهیه می شد از امولسیون کننده های طبیعی موجود در این سیستم ها استفاده می شد. همچنین در سس مایونز که به عنوان یک سس سرد در فرانسه توسعه یافت از فسفولیپیدهای طبیعی تخم مرغ برای پراکنده نمودن روغن مایع در یک فاز آبی اسیدی استفاده شده است (24-25). مطابق تعریفی که توسط Becher (1995) ارائه گردیده است (26). امولسیون ها یکی از انواع سیستم های کلوئیدی می باشند و به عنوان جزء مهمی از اکثر سیستم های غذایی عبارتند از دیسپرسیون هایی از دو مایع غیر قابل اختلاط شامل آب و روغن که برحسب پراکنش های فاز روغنی و آبی به دو دسته ی تکی (Single) (مستقیم، وارونه وچند لایه) وچند تایی (Multiple) تقسیم بندی می شوند. آن دسته از سامانه های تکی که شامل روغن پراکنده شده در یک فاز آبی هستند را امولسیون روغن در آب (o/w) یا مستقیم (مثل مایونز، شیر، خامه، سوپ ها وسس ها) و سامانه ای که شامل قطرات آب پراکنده شده در فاز روغنی است را امولسیون آب در روغن (w/o) یا معکوس (مثل مارگارین،کره و مالیدنی ها) می نامند. در بسیاری از مواد غذایی، قطر قطرات امولسیون ها معمولا بین 1/0 تا 100 میکرومتر می باشد (1).

شکل 2-1- تصویر میکروسکوپی از یک امولسیون روغن در آب (چاشنی مخصوص سالاد) (27).
علاوه بر این دو فاز اصلی (پیوسته و پراکنده)، در یک امولسیون پایدار، مقادیر کمی (معمولا کمتر از 3 درصد) از یک امولسیون کننده یا امولسیفایر یا ماده فعال سطحی برای ایجاد ثبات و پایداری در امولسیون مورد نیاز است (5, 28-29). انرژی آزاد در نتیجه عدم تعادل نیروهای حاصل از چسبندگی دو مایع غیر قابل امتزاج به همدیگر در حد فاصل بین دو مایع ایجاد می گردد. به این ترتیب که سطوح حد فاصل بین دو مایع غیر قابل امتزاج تمایل به انقباض از خود نشان می دهند و به همین دلیل قطرات مربوط به فاز داخلی یا فاز پراکنده به شکل کروی در می آیند و در یک سیستم امولسیون ناپایدار، گرایش این قطرات برای به هم چسبیدن و بهم آمیختگی موجب جداشدن دو فاز از یکدیگر می گردد (27). شکسته شدن امولسیون در اثر به هم چسبیدن قطرات فاز پراکنده باعث کاهش سطح قطرات (در اثر متصل شدن قطرات به همدیگر) و کاهش سطوح بینابینی می گردد. برای تشکیل یک امولسیون پایدار باید با بکارگیری انرژی، تمایل سطوح حد فاصل دو فاز را برای منقبض شدن از بین برد. افزایش درجه حرارت مایعات موجود در امولسیون، تا حدی که در ماهیت مواد تغییری ایجاد نکند، ‌موجب کاهش فشارهای بینابینی می گردد (27) ولی به طور اساسی تثبیت سینتیکی امولسیون ها از طریق بکارگیری امولسیفایرها امکان پذیر می باشد. امولسیفایر ها به چهار دسته اصلی تقسیم می شوند :گروه اول شامل یون های غیر سور فاکتانت که بر سطح قطره جذب می شوند اما تاثیری بر کاهش کشش بین سطحی و تسهیل فرآیند امولسیون سازی ندارند، گروه دوم ذرات کلوئیدی جامد غیر سور فاکتانت (مانند سلیکا و Clay) که بر سطح قطره جذب می شوند و نوعی محافظ فیزیکی بین قطرات ایجاد کرده و مانع الحاق می شوند. گروه سوم سورفاکتانت های مونومری همانند سدیم دودسیل سولفات. این گروه توانایی کاهش کشش بین سطحی و افزایش پایداری امولسیون را دارند اما از جمله معایب آنها آسیب رسان بودن و قابلیت سمی بودن در محیط زیست می باشد. گروه آخر، سورفاکتانت های پلیمری (پروتئین و پلی ساکارید ها) می باشند که از جمله ویژگی های آنها کاهش کشش بین سطحی، القای میانکنش های الکترواستاتیک و استریک، تغییر در گرانروی میان سطح یا الاستیسیته، تغییرات در گرانروی فاز پیوسته و بهبود پایداری می باشد (30). اکثر عوامل امولسیون کننده دارای ساختمانی آمفی فیلیک هستند، یعنی هم حاوی گروههای قطبی و هم گروه های غیر قطبی می باشند. در صورتی که این گروه ها به میزان کمی از تعادل با یکدیگر خارج گردند، امولسیفایر برای اتصال به یکی از دو فاز تمایل بیشتری از خود نشان خواهد داد. بنابراین فازی که تمایل بیشتری برای اتصال به امولسیفایر از خود نشان می دهد، فاز پیوسته یا فاز خارجی نامیده می شود. هنگامی که مقادیر کمی از عوامل امولسیون کننده (امولسیفایرها) به دو مایع غیر قابل اختلاط افزوده شود، این عوامل در حد فاصل بین دو فاز قرار گرفته و سطح قطرات فاز پراکنده را با ایجاد یک لایه نازک به دور آن پوشش داده و به این ترتیب فشارهای بینابینی را کاهش می دهند و از به هم چسبیدن و اتصال قطرات جلوگیری می کنند و در نتیجه موجب پایداری امولسیون می گردند (4, 24).
2-2- عوامل ناپایداری امولسیون ها
امولسیون ها معمولا به علت اختلاف دانسیته و نیروی کشش بین سطحی دو فاز می شوند، هم چنین مشخص شده است فشار لاپلاس مخالف پایداری امولسیون های یگانه عمل می کند. اصولا ناپایداری ترمودینامیکی ویژگی مشترک بین تمام امولسیون ها می باشد دلیل این امر آن است که برای تبدیل فصل مشترک مجزای بین دو فاز روغن و آب (صفحه ای مسطح) به فصل مشترک بین قطرات فاز پراکنده و پیوسته (جهت بیشتر نمودن سطح تماس بین دو فاز) در طی مرحله همگن سازی، نیروی محرکه ای به سیستم وارد می شود. این مساله موجب می گردد که امولسیون ها در سطح انرژی بالاتری نسبت به فازهای مجزای اولیه قرار گیرند. به عبارتی بهتر، امولسیون ها تمایل دارند که با گذشت زمان به حالت تعادل (سطح انرژی پایین تر) برسند که منظور از حالت تعادل، شکستن کامل دو فاز آب و روغن است. چهار سازوکار فیزیکی عمده دخیل در شکستن امولسیون ها عبارتند از: خامه ای شدن(Creaming)، انبوهش(لخته شدن) (Flocculation)، الحاق (Coalescence)، Ostwald
ripening و وارونگی فاز (Phase inversion). همچنین فرایند های شیمیایی به علت تغییر در ساختار شیمیایی مولکول ها بوجود می آیند. از جمله ناپایداری های شیمیایی می توان هیدرولیز و اکسایش را نام برد (4, 27, 31).

شکل 2-2- تصویری شماتیک از انواع ساز و کار های ناپایداری امولسیون ها (27).
2-2-1-بهم پیوستگی (Coalescence)
هنگامی بهم پیوستگی قطرات در یک سیستم امولسیون رخ می دهد، قطرات موجود در سیستم بسیار به هم نزدیک شوند و توده ای بوجود آورند. به عبارتی قطرات اولیه پس از پیوستن به یکدیگر به یک قطره بزرگتر (نه تجمعی از قطرات اولیه) تبدیل می شوند (شکل 2- 2). McClements در سال 2004 بیان داشت که توانایی قطرات امولسیون برای ایجاد فرآیند بهم پیوستگی در سیستم به دو عامل بستگی دارد که شامل ماهیت نیروهای غالب میان قطرات (نیروهای جاذبه برهم کنش های کلوئیدی و نیروهای مکانیکی) و هم چنین میزان مقاومت لایه محافظ تشکیل شده توسط امولسیفایر در برابر شکستن می باشد (27). از جمله دلایلی که بر سرعت بهم پیوستگی تاثیر می گذارد عبارتند از: برخورد بین قطرات، زمان تماس بین قطرات و تشکیل منفذ بر روی لایه تشکیل شده توسط امولسیفایر برخورد بین قطرات در نتیجه حرکت قطرات ایجاد می شود که منشاء این حرکت بر اثر حرکت براونی (Brownian motion)، جدایش در اثر نیروی جاذبه و یا نیروهای مکانیکی به کار رفته می باشد که اگر این حرکات باعث جدا شدن امولسیفایر از روی قطرات شود بهم پیوستگی بین قطرات ایجاد می شود. بنابراین سرعت بهم پیوستگی به فرکانس برخورد (Collision frequency) و بازده برخورد (Collision efficiency) بستگی دارد. فرکانس برخورد عبارت است از تعداد برخورد قطرات در واحد زمان و واحد حجم امولسیون. McClements در سال 2004 بیان داشت که رابطه زیر برای امولسیون هایی با جزء حجمی کم از فاز پراکنده و قطرات بطور کامل کروی صادق است:
(1)
این معادله، رابطه میان فرکانس برخورد (FB) را با هر یک از عوامل زیر بیان می دارد:
1? ویسکوزیته فاز پیوسته،T دمای مطلق، k ثابت استفان بولتزمن، ? جزء حجمی فاز پراکنده، r شعاع قطره (27). با توجه به رابطه فوق اگر جزء حجمی فاز پراکنده افزایش یابد و ویسکوزیته فاز پیوسته کم و یا اینکه قطرات کوچکتر شوند، فرکانس برخورد افزایش یافته که نتیجه آن افزایش سرعت بهم پیوستگی قطرات در سیستم امولسیون است. بنابراین در نبود امولسیفایر (به دلیل عدم ایجاد غشای محافظ در اطراف قطرات) بازده برخورد بسیار زیاد است. از این رو، در امولسیون هایی که مقدار امولسیفایر کافی نباشد، احتمال پدیده بهم پیوستگی بسیار زیاد است. اما در صورت وجود امولسیفایر به مقدار کافی، به واسطه وجود برهم کنش های دافعه میان قطرات امولسیون، بازده برخورد بسیار کم است. بازده برخورد بیانگر میزان مواجهات قطرات امولسیون با یکدیگر است که منجر به ناپایداری امولسیون می شود. بازده برخورد در بازه صفر تا یک متغیر است. عدد صفر نشانگر عدم وقوع پدیده بهم پیوستگی و لخته شدن و عدد یک به منزله برخورد مؤثر تمام قطرات با یکدیگر است. بعلاوه این شاخص به برهم کنش های کلوئیدی و هیدرودینامیکی میان قطرات وابسته است. روابط بسیاری برای تعیین بازده برخورد بر پایه نوع ساز و کار برخورد وجود دارد که در اینجا تنها رابطه مربوط به ساز و کار حرک

صمغ کتیرا گونه اصفهان (AG) (در غلظت 45/0 % وزنی/وزنی) و سدیم کازیئنات و صمغ کتیرا گونه اصفهان (AG) ( نسبت 1 به 1 و غلظت کل پلیمر 9/0 % وزنی بر توزیع اندازه ذرات ( بر مبنای تعداد ذرات) امولسیون های روغن در آب

97

4-25
تغییرات مدول ذخیره و افت تابع فرکانس برای امولسیون های نسبت های مختلف بیوپلیمر (غلظت کل بیوپلیمر 9/0 % وزنی)7 pH (?) نسبت 1 به 1، (?) نسبت 2 به 1، (?) نسبت 5 به 1 و (?) نسبت 1 به 1 در کرنش ثابت 1 % و دمای 25 درجه سانتی گراد

100
4-26
تاثیر pHبر کمپلکس ویسکوزیته در امولسیون های حاویسدیم کازئینات و صمغ کتیرا نوع اصفهان (AG) ( نسبت 1 به 1 و غلظت کل پلیمر 9/0 % وزنی ) دمای 25 درجه سانتی گراد
101

فهرست جداول
صفحه
عنوان جدول
شماره
11
جدول متغیرها

5-1
36
مطالعات مربوط به تاثیر افزودن پلی ساکارید ها در پایدارسازی امولسیون های روغن

2-1
37
مطالعات مربوط به تاثیر افزودن توام پلی ساکارید و پروتئین ها در پایدارسازی امولسیون های روغن

2-2
41
مهمترین گونه های مولد کتیرا

2-3
44
جدول آنالیز شیمیایی دو گونه صمغ کتیرایی ایرانی

2-4
45
توزیع اندازه ذرات موجود در پراکنش های دو گونه صمغ کتیرا

2-5
70
ترکیب شیمیایی صمغ کتیرا نوع اصفهان، دو جزء آن و نوع شاهرود

4-1
80
پارامترهای توصیف کننده اندازه ذرات در امولسیون های روغن در آب 10% وزنی/وزنی با افزودن غلظت های متفاوت از صمغ کتیرا نوع اصفهان (AG)، جزء نامحلول از صمغ کتیرا نوع اصفهان (AGB)، جزء محلول از صمغ کتیرا نوع اصفهان (AGT)و صمغ کتیرا نوع شاهرود (AGF) بلافاصله بعد از تولید و در روز 35 بعد از تولید در صورت دو فاز نشدن امولسیون های روغن در آب

4-2
86
تاثیر غلظت و نوع صمغ مورد استفاده بر پارامترهای بدست آمده از نمونه های امولسیون مدل قانون توان

4-3
87
گرانروی ظاهری امولسیون های روغن در آب 10 % وزنی در پنج نرخ برشی متفاوت

4-4
89
مقادیر قدرت ساختاری (G’ LVEو , ( G” LVEتانژانت افت در ناحیه ی ویسکوالاستیک خطی و مقادیر ?LVE(مقدارکرنشی را در آن تغییرات برگشت پذیر انجام می شود ) در امولسیون های حاوی غلظت 5/0% وزنی/وزنی از AG, AGB, AGT و AF در فرکانس 1 هرتز در دمای 25 درجه سانتی گراد

4-5
91
مقادیر انحراف معیار پارامترهای قانون توان بدست آمده از نتایج حاصل از آزمون روبش فرکانس در نمونه های امولسیون روغن در آب

4-6
95
داده های حاصل از اندازه گیری کشش سطحی و بین سطحی غلظت 5/0 % وزنی/وزنی 25 درجه سانتی گراد

4-7
98
پارامترهای توصیف کننده اندازه ذرات در امولسیون های روغن در آب 10% وزنی/وزنی حاوی نسبت سدیم کازئینات به کتیرا و pHهای متفاوت

4-8
99
تاثیر نسبت پروتئین به پلی ساکارید و pH مورد استفاده بر پارامترهای بدست آمده از قانون توان بر نمونه های امولسیون روغن در آب

4-9
101
میانگین و انحراف معیار پارامترهای قانون توان بدست آمده از نتایج حاصل از آزمون روبش فرکانس در نمونه های امولسیون روغن در آب حاوی نسبت پروتئین به پلی ساکارید
4-4

چکیده
سابقه و هدف: امولسیون ها جزء مهمی از اغلب سیستم های غذایی، دارویی وآرایشی هستند که به علت خصوصیات رئولوژیک و فیزیکوشیمیایی خاص خود، در صنایع مختلف اهمیت فراوانی دارند. اما محدودیت اصلی این سیستم ها ناپایداری ترمودینامیکی آنها می باشد که سبب جدایش فازی طی زمان می شود. در این تحقیق، تاثیر استفاده از صمغ کتیرای ایرانی به عنوان یک هیدروکلوئید طبیعی و سدیم کازئینات به عنوان یک امولسیفایر طبیعی در پایدارسازی امولسیون های روغن در آب (10% وزنی) و برخی ویژگی های فیزیکی و فیزیکوشیمیایی این سیستم ها بررسی شد.
مواد و روش ها: در بخش اول مطالعه، پایداری سیستم های امولسیونی با بررسی تاثیر غلظت های متفاوت کتیرای حاصله از دو گونه گون آستراگالوس گوسیپینوس (AG) و آستراگالوس فلاکوسوس (AF) و با در نظر گرفتن نقش و غلظت جزء محلول و نا محلول طی سی و پنج روز پایش، تعیین گردید. سپس در فاز دوم مطالعه، تاثیر نسبت های متفاوت از سدیم کازئینات به کتیرا (1/1، 1/2، 1/3، 1/5 و 1/9) در غلظت کل دو بیو پلیمر ثابت و 9/0% وزنی و pH های متفاوت (7، 6، 5، 5/4 و 8/3) بر پایداری و خواص فیزیکوشیمیایی امولسیون ها طی 35 روز تعیین گردید. سپس جهت یافتن سازوکارهای مربوط به پایدارسازی، آنالیز قندی صمغ با HPAEC-PAD، ویژگی‌های رئولوژیک نمونه‌های امولسیون روغن در آب با دستگاه رئومتر ، توزیع اندازه ذرات با استفاده از تکنیک تفرق نور لیزر،کشش بین سطحی با دستگاه تنسیومتر بررسی شد.
یافته ها : نتایج نشان داد AF در غلظت 5/0 % وزنی کشش سطحی و بین سطحی را بیشتر از بقیه نمونه ها کاهش می دهند در حالی که AG پایدار ترین امولسیون ها در غلظت 5/0 % وزنی ایجاد می کند. بنظر می رسد علت پایدارسازی بالاتر AG حضور توام جزء محلول با نقش امولسیفایری و جزء نامحلول با تاثیر بر گرانروی فاز پیوسته سبب پایداری امولسیون های حاوی AGمی باشد.
نتیجه گیری: نسبت مشخص از جزء محلول به نامحلول، ساختار شیمیایی ( درجه متیلاسیون، استیلاسیون، محتوی اسید اورونیک و ترکیب قندی) کل صمغ و دو جزء تشکیل دهنده آن باعث توانایی مناسب امولسیون کنندگی AG شده است. افزودن توام سدیم کازئینات و کتیرا تاثیر آنتاگونیستی بر پایداری امولسیون ها داشت و امولسیون های حاوی این دو بیوپلیمر سریع ناپایدار شدند.< br />واژگان کلیدی: امولسیون روغن در آب، پایداری، صمغ کتیرا، اندازه ذرات، رئولوژی و کشش بین سطحی

1- مقدمه و کلیات
بیان مسئله
امولسیون ها از جمله سیستم های کلوئیدی هستند که در محصولات طبیعی و نیز در فرایند تولید طیف وسیعی از محصولات غذایی، دارویی و آرایشی به صورت یک بخش حضور داشته و یا اساسا کل ساختار محصول نهایی را تشکیل می دهند. بنابر یکی از تعاریف ارائه شده در منابع علمی، امولسیون ها عبارتند از سیستم هایی کلوِئیدی و هتروژن ( ناهمگون) که شامل دو مایع غیر قابل امتزاج (معمولا آب و روغن) بوده، به طوریکه یکی از فازها به صورت قطراتی با قطر بیش از 1/0 میکرون (فاز پراکنده) در مایع دیگر (فاز پیوسته) پراکنده است. امولسیون ها برحسب وضعیت پراکنش های فاز روغنی و آبی به دو دسته ی تکی (Single) (مستقیم، وارونه و چند لایه) و چند تایی (Multiple) تقسیم بندی می شوند. از جمله محدودیت های این سیستم ها، ناپایداری ترمودینامیکی آنها می باشد. در واقع به علت مثبت بودن انرژی آزاد گیبس، وجود نیروی کشش بین سطحی و اختلاف دانسیته بین دو فاز تماس آب و روغن نامطلوب بوده و سامانه امولسیونی به راحتی و با گذر زمان شکسته شده و دو فاز می شود. از جمله سازوکار های عمده دخیل در ناپایداری فیزیکی امولسیون ها (شکستن) می توان به مواردی مثل: خامه ای شدن (Creaming)، انبوهش(Flocculation)، الحاق (Coalescence)، الحاق جزیی (Partial coalescence) و وارونگی فاز(Phase inversion) اشاره نمود (1-2). با وجود این معمولا با استفاده از امولسیفایرها و پایدار کننده ها امکان تولید امولسیون هایی که از نظر کینتیکی پایدارند (متااستیبل)، وجود دارد (3-5). در سالیان گذشته تمایل به استفاده از امولسیفایر ها و ترکیبات فعال سطحی، سورفاکتانت های سنتزی دارای وزن مولکولی پایین و حتی فسفولیپیدها (به عنوان ترکیباتی که با جذب برسطح قطرات روغن و نیز کاهش کشش بین سطحی موجب افزایش پایداری می شوند) بسیار زیاد شده است. اما امروزه به دلیل افزایش سطح آگاهی مصرف کنندگان و عدم تمایل آنها به استفاده از مواد غذایی حاوی افزودنی های غیر طبیعی، بررسی قابلیت استفاده از بیو پلیمر های طبیعی (پروتئین و پلی ساکارید ها) در پایدارسازی امولسیون ها بخش عمده ای از مطالعات را به خود اختصاص داده است. هیدروکلوئید ها بیوپلیمر های آبدوست با وزن مولکولی بالا هستند که در صنایع غذایی جهت کنترل و بهبود بافت، طعم و افزایش پایداری بکار می روند،آن ها دسته ای از پلی ساکارید ها و پروتئین ها هستند که در صنعت استفاده وسیعی دارند (5-6). معمولا هیدروکلوئید ها با کنترل رفتار آب در گسترده وسیعی از مواد غذایی بهبود بافت، خواص مربوط به جاری شدن، کنترل آزاد سازی طعم، چسبندگی، غلیظ کنندگی، ژل سازی محلول های آبی، پایداری کف ها، امولسیون ها و دیسپرسیون ها، ممانعت از تشکیل کریستال یخ و شکر و بهبود احساس دهانی را امکان پذیر می سازد (7). در مطالعات اخیر، معمولا تاثیر افزودن ترکیب های پروتئین-پلی ساکارید ویا مخلوط دو یا چند پلی ساکارید با نسبت های مشخص بر پایداری امولسیون ها در قالب سیستم های مدل و یا واقعی مورد بررسی قرار گرفته است (8-12). صمغ ها معمولا دارای ساختار هیدروفیل بوده و با افزایش گرانروی فاز پیوسته، به دام انداختن آب در یک شبکه سه بعدی و در نهایت کاهش تحرک قطرات فاز پراکنده باعث افزایش پایداری می شوند با وجود این خاصیت فعال کنندگی سطحی (قابلیت کاهش دادن کشش بین سطحی) این ترکیبات قابل توجه نبوده و نقش عمده ای در پایدارسازی بازی نمی کند (13-14). معمولا تعداد اندکی از هیدروکلوئید ها دارای خاصیت امولسیفایری و کاهش دهندگی کشش بین سطحی هستند و توانایی قرار گرفتن در میان سطح آب و روغن را به دلیل دارا بودن گروههای عاملی کمکی (استر و متیل یا باقی مانده پروتئین) دارند از جمله این هیدروکلوئید های جذبی صمغ عربی، نشاسته اصلاح شده، پلیمرهای سلولز اصلاح شده، برخی از انواع پکتین، کتیرا و غیره را می توان نام برد (15-16). صمغ کتیرا، تراوه خشک شده طبیعی حاصل از برخی گونه های آستراگالوس بوده و به عنوان یک هیدروکلوئید با کیفیت و مقاوم به اسید و حرارت در سال 1961 در لیست GRAS (Generally Recognized As Safe) قرار گرفته است (17-18). گزارشات نشان می دهند انواع صمغ کتیرای بدست آمده از گونه های مختلف گون به دلیل تفاوت در ساختار و ترکیب شیمیایی و میزان و محتوی ارونیک اسید و گروه های عاملی متیل دارای ویژگی های عملکردی متفاوت و منحصر به فردی هستند. صمغ کتیرا یک پلی ساکارید آنیونی، شاخه دار و هتروژن است. این صمغ از دو جزء اصلی محلول در آب (تراگاکانتین) و نا محلول در آب (باسورین) تشکیل شده است. مطالعات پیشین نشان داده اند که این دو جزء نیز از لحاظ ساختار شیمیایی، محتوی قندی و میزان ارونیک اسید و گروههای عاملی از جمله متیل متفاوت بوده و از لحاظ ویژگیهای عملکردی نیز تفاوت دارند (19-20). همانطور که گفته شد سازوکار پایدارسازی امولسیون ها توسط اکثر پلی ساکارید ها به افزایش ویسکوزیته فاز پیوسته محدود است، باوجود این مطالعات نشان داده اند که صمغ کتیرا دارای عملکرد دو گانه (Bifunctional) بوده (20). به طوریکه علاوه بر افزایش ویسکوزیته فاز پیوسته تا حدود10-1 پاسکال ثانیه (بسته به گونه و پارامتر های متفاوت) دارای ویژگی امولسیفایری مطلوب برای امولسیون های روغن در آب (HLB:11.9) (7) و نیز ایجاد دافعه استریک (با جذب بر میان سطح و ایجاد دافعه الکترواستاتیک از نزدیک شدن قطرات به هم جلوگیری کرده و پایداری امولسیون را افزایش می دهد) می باشد
(21). تعیین ویژگی های رئولوژیک امولسیون ها نه تنها در محاسبات مربوط به پایداری دارای اهمیت است بلکه در مواردی مثل طراحی دستگاه ها و تجهیزات از جمله پمپ ها ولوله ها وتعیین و شناخت تقلبات و کنترل کیفیت و فرمولاسیون تولید محصولات جدید عملگرا نقش ویژه ای ایفا می کنند (22). در این بین بررسی توزیع اندازه ذرات به دلیل تاثیر بر میانکنش بین ذرات و نیز خصوصیات رئولوژیک نمونه ها و به دنبال آن تاثیر بر پایداری و ویژگی های فیزیکوشیمیایی امولسیون ها بسیار حائز اهمیت می باشد (23). هدف اول این مطالعه، انجام یک پژوهش تجربی جهت بررسی پایدارسازی امولسیون روغن در آب با استفاده از صمغ کتیرای بدست آمده از دو گونه گون ایرانی A.gossypinus (نسبت جزء محلول به نامحلول :51/0) A.floccosus, (نسبت جزء محلول به نامحلول:51/3) می باشد. هم چنین به منظور تعیین سازوکار های پایدارسازی و دو فاز شدن، بررسی ویژگی های رئولوژیک، شاخص های توصیف کننده اندازه ذرات ، اندازه گیری کشش بین سطحی به عنوان هدف دوم این پژوهش تعیین گردید.

1-2-تعریف علمی واژه ها
1-2-1- امولسیفایر(Emulsifier)
مولکول هایی آمفی فیل وسورفاکتانت هایی کوچک مولکول، که توانایی جذب بر روی یک قطره روغن را دارند (4).
1-2-2- عوامل سفت کننده (Thickening agents)
ترکیباتی که به واسطه ی افزایش ویسکوزیته ی فاز پیوسته ی امولسیون ها و به تاخیر انداختن در حرکت قطرات، نقش پایدارکنندگی دارند (7).
-12-3- امولسیون یگانه (Single emulsion)
امولسیون های یگانه شامل امولسیون روغن در آب و امولسیون های آب در روغن (1).
1-2-4- خامه ای شدن (Creaming)
از جمله مکانسیم های فیزیکی ناپایداری در امولسیون های روغن در آب که به آن خامه ای شدن (جدایش گرانشی) می گویند و به دلیل اختلاف وزن مخصوص بین فاز روغن وآب اتفاق می افتد. در این حالت فاز روغنی در بالای فاز دیسپرسیون قرار می گیرد و دو فاز شدن رخ می دهد (4).
1-2-5- انبوهش (Flocculation)
از جمله مکانسیم های فیزیکی ناپایداری در امولسیون ها که به دلیل مجتمع شدن قطرات روغن رخ می دهد در حالی که قطرات روغن یکپارچگی انفرادی خود را حفظ کردند (34).

1-2-6- الحاق (Coalescence)
از جمله مکانسیم های فیزیکی ناپایداری در امولسیون ها که به دلیل مجتمع شدن قطرات روغن رخ می دهد در حالی که قطرات روغن کاملا با هم الحاق پیدا کردند و ایجاد یک قطره بزرگ تر کردند.بادامه یافتن این فرایند لایه ای جداگانه ازروغن در بالای نمونه ایجاد می شود که منجر به Oiling off می شود (34).
1-2-7- وارونگی فاز (Phase inversion)
فرایندی که در آن امولسیون های روغن در آب به امولسیون های آب در روغن و برعکس تبدبل می شوند (4).
1-2-8- مونو دیسپرس
اگر تمام قطرات روغن دارای اندازه ذرات یکسانی باشند و با دو فاکتور قطر قطره و شعاع مشخص می شود (34).
1-2-9- پلی دیسپرسیتی
اگر قطرات روغن دارای اندازه ذرات متفاوت باشند و بدست آوردن اندازه ذرات تمام قطرات بسیار پیچیده می باشد و یافتن دو فاکتور میانگین اندازه ذرات و پهنای توزیع ذرات کافی می باشد (1).
1-2-10- دافعه فضایی (Steric exclusion)
به دلیل حجم نسبتاً بزرگ اشغال شده به وسیله بعضی بیوپلیمرها در محلول، حجم قابل دسترس برای ملکولهای بیوپلیمری دیگر جهت اشغال کردن

تشکیل داده اند.

جدول 4-1 فراوانی پاسخ دهندگان شاخص جنس

جنس
فراوانی
درصد
درصد تجمعی
زن
12
8/18
8/18
مرد
52
3/81
100
جمع
64
100

نمودار4-1 شاخص جنس

– شاخص سن
با توجه به نتایج بدست آمده از جامعه مورد مطالعه کارشناسان 28 سال با بیشترین فراوانی تعداد 16 نفر معادل 25درصد و کارشناسان 25 سال با تعداد 2 نفرمعادل 1/3 درصد کمترین تعداد از نمونه آماری این تحقیق را تشکیل داده اند.

جدول 4-2 فراوانی پاسخ دهندگان شاخص سن
سن(سال)
فراوانی
درصد
درصد تجمعی
25
2
1/3
1/3
27
4
3/6
4/9
28
16
25
4/34
29
9
1/14
4/48
30
9
1/14
5/62
31
7
9/10
4/73
32
7
9/10
4/84
34
7
9/10
3/95
35
3
7/4
100
جمع
64
100

نمودار4-2 شاخص سن

– شاخص مقطع تحصیلی

با توجه به نتایج بدست آمده از جامعه مورد مطالعه مشخص شد که 22 نفر معادل 4/34 درصد در مقطع فوق دیپلم و تعداد 35 نفر معادل 7/54 درصد در مقطع لیسانس و 7 نفر معادل 9/10 در مقطع فوق لیسانس می باشند.
جدول 4-3 فراوانی پاسخ دهندگان شاخص مقطع تحصیلی
مقطع تحصیلی
فراوانی
درصد
درصد تجمعی
فوق دیپلم
22
4/34
4/34
کارشناسی
35
7/54
1/89
کارشناسی ارشد
7
9/10
100
جمع
64
100

نمودار4-3 شاخص مقطع تحصیلی

4-2-2) سوالات اختصاصی
– متغیر خصوصیات فردی
بر اساس نتایج به دست آمده از پرسشنامه ها در خصوص خصوصیات فردی در این پایان نامه نتایج زیر به دست آمده است:
بر طبق جدول زیر مشاهده می شود که میانگین خصوصیات فردی، با تعداد 4 سوال، 26/3 و با انحراف معیار 43/0 و دارای حداقل امتیاز 25/2 و حداکثر 25/4 امتیاز می باشند.
جدول 4-4 شاخص های آماری متغیر خصوصیات فردی
Statistics

خصوصیات فردی
N
Valid
64

Missing
0
Mean
3.2617
Median
3.2500
Mode
3.25
Std. Deviation
.43741
Variance
.191
Minimum
2.25
Maximum
4.25

نمودار4-4 هیستوگرام توزیع متغیر خصوصیات فردی

– متغیر ساختار سازمانی
بر اساس نتایج به دست آمده از پرسشنامه ها در خصوص متغیر ساختار نتایج زیر به دست آمده است:
بر طبق جدول زیر مشاهده می شود که میانگین متغیر ساختار سازمانی، با تعداد 5 سوال، 20/3 و با انحراف معیار5/0 و دارای حداقل امتیاز 2و حداکثر 20/4 امتیاز می باشند.
جدول 4-5 شاخص های آماری متغیر ساختار سازمانی
Statistics

ساختار سازمانی
N
Valid
64

Missing
0
Mean
3.2031
Median
3.2000
Mode
3.00
Std. Deviation
.50833
Variance
.258
Minimum
2.00
Maximum
4.20

نمودار4-5 هیستوگرام توزیع متغیر ساختار سازمانی

– متغیر سبک مدیریت
بر اساس نتایج به دست آمده از پرسشنامه ها در خصوص متغیر سبک مدیریت در این پایان نامه نتایج زیر به دست آمده است:
بر طبق جدول زیر مشاهده می شود که میانگین متغیر سبک مدیریت، با تعداد 3 سوال، 11/3 و با انحراف معیار 51/0 و دارای حداقل امتیاز 67/1 و حداکثر امتیاز 4 می باشند.
جدول 4-6 شاخص های آماری متغیر سبک مدیریت
Statistics

سبک مدیریت
N
Valid
64

Missing
0
Mean
3.1198
Median
3.0000
Mode
3.00
Std. Deviation
.51217
Variance
.262
Minimum
1.67
Maximum
4.00

نمودار4-6 هیستوگرام توزیع متغیر سبک مدیریت

-متغیر سیستم پاداش
بر اساس نتایج به دست آمده از پرسشنامه ها در خصوص متغیر سیستم پاداش در این پایان نامه نتایج زیر به دست آمده است:
بر طبق جدول زیر مشاهده می شود که میانگین متغیر سیستم پاداش ، با تعداد 4 سوال، 12/3 و با انحراف معیار 57/0 و دارای حداقل امتیاز 2 و حداکثر 4 امتیاز می باشند.
جدول 4-7 شاخص های آماری متغیر سیستم پاداش
Statistics

سیستم پاداش
N
Valid
64

Missing
0
Mean
3.1289
Median
3.0000
Mode
3.00
Std. Deviation
.57905
Variance
.335
Minimum
2.00
Maximum
4.00

نمودار4-7 هیستوگرام توزیع متغیر سیستم پاداش

متغیر بهره وری
بر اساس نتایج به دست آمده از پرسشنامه ها در خصوص متغیر بهره وری در این پایان نامه نتایج زیر به دست آمده است:
بر طبق جدول زیر مشاهده می شود که میانگین متغیر بهره وری ، با تعداد 9 سوال، 14/3 و با انحراف معیار 42/0 و دارای حداقل امتیاز 2 و حداکثر امتیاز 4 می باشند.
جدول 4-8 شاخص های آماری متغیر بهره وری
Statistics

بهره وری
N
Valid
64

Missing
0
Mean
3.1493
Median
3.1667
Mode
3.22
Std. Deviation
.42332
Variance
.179
Minimum
2.00
Maximum
4.00

نمودار4-8 هیستوگرام توزیع متغیر بهره وری

عملکرد شغلی کارکنان را به درستی انجام داد (ساعتچی،1374، ص80).
2-2-13-2 انتخاب علمی کارکنان مورد نیاز
اگر خواهان انتخاب مناسبترین فرد برای تصدی یک شغل هستیم، لازم است براساس نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل شغل مورد نظر:
1- ویژگیهای شخصیتی (شناختی، هیجانی و حرکتی) لازم برای انجام دادن وظایف شغلی را مشخص کرده باشیم،
2- نیمرخ روانی کارکنان موفق را در آن شغل خاص ترسیم کنیم،
3- شیوه‌های علمی برای اندازه‌گیری هر ویژگی شخصیتی را تعیین کنیم،
4- معیارهای علمی هر روش اندازه‌گیری را مشخص سازیم،
5- اعتبار و پایایی ابزارهای سنجش را محاسبه کنیم
اطمینان حاصل کنیم که کلیه این اقدامات به وسیله متخصصان و روانشناسان صنعتی – سازمانی و به ویژه به وسیله روانشناسان کارکنان59 انجام گرفته است (ساعتچی،1374، ص90)
2-2-13-3 طراحی و اجرای دوره‌های آموزشی اثربخش
فرایند آموزش شامل همه کوششهایی است که در جهت رشد و بهبود عملکرد کارکنان یک سازمان در شغل کنونی خود یا در شغلی که در آینده به عهده آنان گذاشته خواهد شد، صورت می‌پذیرد. برای ارزیابی میزان اثربخشی یک دوره آموزشی باید میزان پاسخگویی آن دوره را نسبت به نیازهای آموزشی شرکت‌کنندگان در آن دوره آموزشی خاص اندازه‌گیری کرد. بنابراین، طراحی و اجرای دوره‌های آموزشی کارکنان باید به گونه‌ای انجام گیرد که: (1) در جهت هدفهای سازمان محل کار کارکنان باشد و (2) هدفهای مورد نظر و نیازهای آموزشی شرکت کنندگان را مَد نظر داشته باشد.
2-2-13-4 ارزیابی علمی عملکرد کارکنان
به فرایند ثبت نتایج حاصل از کارکرد یا فعالیت متصدی یک شغل در طی یک دوره زمانی معین، ارزیابی عملکرد شغلی گفته می‌وشد. از نتایج حاصل از ارزیابی عملکرد شغلی کارکنان میتوان در موارد بسیار استفاده کرد. بعضی از این موارد عبارتند از: (1) تعیین حق الزحمه کارکنان، (2)آگاهی از پیشرفت کارکنان در کار خود، (3) آگاهی از نتایج کارکنان، (4) تهیه سوابق شغلی کارکنان، (5) تعیین نیازهایآموزشی کارکنان سازمان، (6) تصمیم‌گیری در زمینه نقل و انتقال کارکنان به واحدهای دیگر، (7) اخراج کارکنان ناکارآمد، (8) تمیز بین کارکنان کارآمد از کارکنان ناکارآمد، (9) انجام پژوهشهای گوناگون در زمینه مشکلات و موانع بهره‌وری در سازمان…
2-2-13-5 واگذاری مسئولیتهای مدیریت به افراد واجد شرایط
رهبری فرایندی است که طی آن یک فرد بر اعضای دیگر یک گروه اثر می‌گذارد و آنان را در جهت دستیابی به هدفهای مشخص گروهی یا سازمان، سوق می‌دهد. معمولاً رهبران از اَشکار غیر اجباری اِعمال نفوذ بر پیروان خود بهره می‌گیرند و به نوب? خود تحت تأثیر افراد تحت نفوذ خود قرار می‌گیرند. در جایی که رهبران به خَلق یا ایجاد مأموریتی برای گروه یا سازمان می‌پردازند راهبُردهای مورد نیاز برای انجام دادن چنین مأموریتی را نیز طراحی میکنند، مدیران مسئولیت اجرای چنین مأموریتی را به عهده دارند. یکی از مشکلات عمد? سازمانهای دولتی، عدم حضور مدیران موفق، اثر بخش و دگرگونساز در “همه” سطوح عالی، میانی و پایه است. اگر انتخاب، آموزش و ارزیابی عملکرد شغلی مدیران هر سازمان به درستی با شیوه‌های علمی انجام گرفته باشد؛ محیط مناسبی برای آنان فراهم آید و برای انجام دادن صحیح وظایف خود برانگیخته شوند، راههایی وجود دارد که هم? مدیران می‌توانند با در پیش گرفتن این راهها، موجباتی را فراهم آورند که افراد تحت نظارت آنان بالاترین سطح بهره‌وری را داشته باشند.
2-2-14 عوامل درون سازمانی مکمل
2-2-14-1 بهبود شبکه‌های ارتباطی در سازمان
با بهبود شبکه‌های ارتباطی در سازمانهای دولتی و فراهم آوردن موجباتی که شبکه های ارتباطی درون سازمان همانند جریان خون در موجود زنده به سهولت و بدون وقفه جریان سالم اطلاعات را ممکن می‌سازند، میتوان بهره‌وری سازمان را افزایش داد (ساعتچی،1377، ص108).
2-2-14-2 مدیریت اثر بخش سازمان
مسئولیت بخش قابل توجهی از پائین بودن سطح بهره‌وری در هر سازمان بر عهد? مدیران و کارکنانی است که با مفهوم مدیریت زمان آشنایی ندارند و نمی‌دانند یا نمی‌خواهند از اوقات کاری خود استفاد? بهین? را به عمل آورند (ساعتچی،1377، ص108).
2-2-14-3 خستگی ناشی از کار
در شرایطی که بعضی از کارکنان سازمان ناچار می‌شوند بیش از حد توان خود فعالیت کنند، با مشکلات کم و بیش جدی روان- تنی مواجه می‌شوند و به طور مستقیم و غیر مستقیم بهره‌وری فردی و شغلی خود و در نتیجه بهره‌وری سازمان محل کار خویش را کاهش می‌دهند (ساعتچی،1377، ص 109).

2-2-14-4 فرهنگ سازمانی کارآمد
سازمانی قادر است در دنیای پر رقابت امروز سطح بهروری خود را در حد بهینه حفظ کند که از فرهنگ سازمانی کارآمد و بالنده برخوردار باشد. مدیران سازمانهای کارآمد بخش قابل توجهی از بودجه‌های آموزشی را صرف شناخت و بهبود فرهنگ سازمان محل کار خود می‌کنند(ساعتچی،1377، ص 109).
2-2-14-5 تأمین بهداشت روانی در کار
افرادی در کار خود موفق هستند که گرفتار پریشانی روانی نباشند، دچار اختلال رفتاری نشده باشند و میل و علاق? کارکرد در آنان زیاد باشد. اختصاص بودجه، صرف هزینه و تشکیل دوره‌های آموزشی مناسب در این زمینه‌ها می‌تواند بهره‌وری نیروی انسانی هر سازمان را افزایش دهد و در سطح بهینه حفظ کند(ساعتچی،1377، ص 109).
2-2-14-6 سوانح و حوادث در کار
مراجعه به آمارهای مربوط به سوانح و حوادث در محیط کار ورشن می‌سازد که اغلب سازمانها در هر سال بخشی از سرمای?
مادی و انسانی خود را به دلیل آتش سوزی، سوانح و حوادث در کار از دست می‌دهند و بنابراین بهره‌وری این سازمانها کاهش پیدا می‌کند(ساعتچی،1377، ص 110).

2-2-15 عوامل برون سازمانی
اوضاع سیاسی کشور، خانواد? کارکنان، فرهنگ مردم، سوابق تاریخی کشور، موقعیت جغرافیایی کشور و سازمان و دخالت احزاب در مدیریت سازمانها، اوضاع اقتصادی کشور، وضعیت روانی مردم (سطح بهداشت روانی جامعه) میزان دسترسی مدیران به اطلاعات مورد نیاز، میزان بکارگیری نیروهای متخصص در سازمانها یا در جامعه و حضور متخصصان در کشور از عوامل برون سازمانی هستند که بر بهره‌وری تأثیر دارند.
2-2-16 راههای افزایش سطح بهره وری سازمان
بهبود و ارتقاء بهره وری به تلاش برنامه ریزی شده همه جانبه نیاز دارد و از طریق به کارگیری معیارهای گوناگون بهره وری در عمل شروع می شود. در پاره ای موارد ممکن است رسیدن به منافع حاصل از بهره وری چندین سال به طول انجامد و بنابراین سازمانها نباید در مراحل اولیه تجربه خود در برنامه های بهبود بهره وری مایوس شوند. نظارت دقیق ، بازنگری و اقدامات اصلاحی ، برنامه های بهبود بهره وری را در مسیر صحیح خود قرار خواهد داد. در برنامه ریزی برای بهبود بهره وری در بدو امر لازم است علل پایین بودن بهره وری در سازمانها شناخته شوند. وقتی این علل تشخیص داده شد ، برنامه های بهبود بهره وری طراحی می شود. برنامه ریزی برای بهبود بهره وری شامل تغییرات در روشهای انگیزشی کارکنان و بهبود شرایط کار ، بهبود نظامها ، دستورالعملها ، روشها ، تکنولوژی و… است (ابطحی و کاظمی ، 1375 ، ص 109).
2-2-16-1 بهبود کیفی عامل کار
نیروی انسانی مهمترین عامل در بهبود بهره وری است. در اینجا به نکاتی اشاره می شود که کارکنان با بکارگیری آنها می توانند بهره وری خود را بهبود بخشند.
– نگرشهای مثبت کاری ، همچون داشتن غرور در کار ومیل و شوق برای پیشرفت مستمر
– ارتقای مهارتها و کسب مهارتهای جدید از طریق آموزش
– کمک به همکاران در مواقع لزوم و اجرای کارها به صورت گروهی
– مشارکت در برنامه های بهبود بهره وری همچون” گروههای کنترل کیفی “60 طرح پیشنهادها
– اجرای درست کار از همان بار اول
– حفظ سلامتی جسمانی
– مدیریت می تواند با اجرای طرحهای لازم و ایجاد انگیزشهای مناسب در کارکنان از طریق اعطای پاداشهای مادی ، تفویض اختیارات ، ایجاد فضایی دوستانه و پر مودت و روابطی مبتنی بر همکاری بین کارکنان و خود ، در بهبود بهره وری موثر باشد. کلیه این تدابیر کارکنان را تشویق می کند تا وظیفه خود را با اطمینان و اعتماد به نفس انجام دهند و به کارکنانی مفید و موثر تبدیل شوند(ابطحی و کاظمی ، 1375 ، ص 110).
2-2-16-2 اصلاح روابط مدیر و کارکنان و رهبری صحیح
توجه به روابط عاطفی و انسانی و شیوه رفتار بعضی از مدیران موجب می شود تا به آسانی زمینه دوستی و اعتمادی پایدار بین مدیر و کارکنان واحد تحت سرپرستی اش ایجاد گردد. ذیلاً به چند نکته در رهبری صحیح و در بهینه سازی وضعیت مدیریت و به منظور بهبود روابط بین مدیر و کارکنان اشاره شده است :
1 – ارائه اطلاعات دقیق درباره عملیات سازمان ، موجب اعتماد و اطمینان کارکنان می گردد.
2 – برگزاری جلسات عادی یا ویژه ای برای رسیدگی به مشکلات کارکنان ، فرصت مناسبی است که با مدیر آشناتر و احساس نزدیک و تفاهم بیشتری با وی کنند و در نتیجه جو گرم و دوستانه ای برای کار گروهی در سازمان ایجاد شود.
3 – مدیر می تواند جلسات غیر رسمی صرف غذا با کارکنان خود ترتیب دهد یا به مناسبت اتمام موفقیت آمیز یک کار فوق العاده ، با کارکنان خود نشستی ترتیب دهد و در واقع هر فرصت ممکن به منظور جلب نظر ، دوستی و حمایت آنها استفاده کند (ابطحی و کاظمی ، 1375 ، صص 112 – 113 ).
2-2-16-3 استفاده از نظرات و پیشنهادات کارکنان
بهبود در بهره وری با معجزه اتفاق نمی افتد و باید برای آن برنامه ریزی شود لازم است به تمام کارکنان فرصت مشارکت در برنامه های طراحی شده توسط مدیران داده شود. باید آنها را تشویق کرد که نظر خود را در مورد روشهای بهتر اجرای کارها ارائه دهند. لازم است به هر یک از کارکنان آگاهیها و شناخت لازم در مورد کیفیت کار و کمکی که آنان می توانند برای بهبود و افزایش کیفیت بکنند داده شود و زمینه گسترش این آگاهی نیز فراهم گردد. امروزه فلسفه مدیریت مشارکتی61 بر مبنای همکاری مدیر و کارکنان و تشریک مساعی آنها در نیل به هدفهای سازمانی در یک محیط دوستانه و پر تفاهم و به صورت تصمیم گیری گروهی قراردارد. ” طرح پیشنهاد کارکنان “62 برای تشویق کارکنان است تا نظرات و طرحهایی را ارائه دهند که عملیات سازمان را کاراتر و اثر بخش تر نماید. این پیشنهادات باعث صرفه جویی یا کاهش هزینه ، نوآوری در امور و بهبود مدیریت می شود. پیشنهاد کارکنان توسط یک کمیته مورد بررسی قرار می گیرد و اگر پیشنهادی برای اجرا مناسب باشد شخص پیشنهاد دهنده به دریافت پاداش نقدی نائل خواهد شد. مقدار پاداش بستگی به کیفیت و ارزش پیشنهاد ارائه شده دارد (ابطحی و کاظمی ، 1375 ، صص 113 – 114).
2-2-16-4 ره آوردهای تکنولوژی
از دیگر عوامل مهم در بهبود بهره وری ، تکنولوژی است. تکنولوژی به کارگران امکان داده تا با استفاده از ماشین آلات و تجهیزات بهتر ، کارایی و اثر بخشی خود را بالا برند. تکنولوژی همچنین موجبات بهره گیری از سیستمهای مدیریتی کاراتر و پیشرفته تر را در سازمانها فراهم ساخته است. تحولات تکنولوژی و دگرگونیهای شگردهای فنی ، مقدار سرمایه و نیز کار لازم
برای تولید یک واحد کالا را به میزان زیاد تقلیل داده است. سالتر63 چهار عامل را بیش از سایر عوامل در ارتقاء سطح بهره وری موثر می داند ، کارایی کارگر – جایگزینی سرمایه به جای کار – صرفه جوئیهای ناشی از تولید به مقیاس وسیع و پیشرفتهای فنی را مورد بررسی قرار می دهد و به این نتیجه می رسد که پیشرفتها و دگرگونی های تکنولوژی اهمیتی به مراتب موثرتر از سایر عوامل دارد و عنوان می کند که پیشرفتهای فنی قیمت تجهیزات سرمایه ای را پایین می آورد و جایگزینی سودمندانه سرمایه به جای کار را میسر می سازد (ابطحی و کاظمی ، 1375 ، ص 117 ).
2-2-16-5 افزایش سرمایه گذاری در تجهیزات و ماشین آلات
جایگزین کردن سرمایه به صورت تجهیزات و ماشین آلات به جای کارگر به ازدیاد محصول در ازاء “نفر – ساعت”64 کمک شایانی کرده است. بررسیها نشان می دهد که میزان سرمایه ملموس به کار گرفته شده در ممالک متحده آمریکا به ازاء هر نفر – ساعت کار نسبت به ربع چهارم سده نوزدهم سه برابر افزایش یافته است. امروزه اکثر صنایع پسشرفته جهان ” رباتیزه ” شده اند. یا در واقع به رباتها65 (انسانواره‌ها ) مجهز هستند. رباتها ماشین های تمام خودکاری هستند که حرکات انسان را شبیه سازی می کنند و نمونه مشخص آن کارخانه ” تویوتا ” در ژاپن است. آن بخش از پیشرفتهای تکنولوژی که به طور مستمر و مداوم عمل می کنند و سطح کارایی را از سالی به سال دیگر بالا می برند، پدیده ای برتر و افزونتر از ” ره یافتهای تکنولوژیکی “66 می باشند. علاوه بر اختراعات و اندیشه های اساسی جدید، انبوه فراوانی از اختراعات جزئی نیز وجود دارد که به مرور زمان به دنبال ره یافتهای تکنولوژیکی موجودیت می‌یابند و آنها را از حالت اندیشه‌های جالب توجه به واقعیاتی که از حیث اقتصادی واجد اهمیت هستند مبدل می‌سازند (ابطحی و کاظمی ، 1375، صص 120 – 121).
2-2-16-6 صرفه جوئیهای ناشی از تولید به مقیاس وسیع
بر طبق قانون ” صرفه جوئیهای ناشی از مقیاس وسیع “67 هر چه کارخانه بزرگتر باشد مقدار تولید افزایش می یابد و هزینه متوسط هر واحد کالا کاهش می پذیرد. زیرا هر واحد کالای اضافی فقط قسمتی کوچک از هزینه های ثابت را به خود جذب می کند. بنابراین اندازه واحد تولیدی یا حجم تولید عامل اساسی دیگری است که به سطح بهره وری تاثیر می گذارد. ” دفتر بین المللی کار ” در یکی از نشریات خود در توجیه این مورد صنایع فولاد ایالات متحده آمریکا را با بریتانیا مقایسه می کند. صنعت فولاد آمریکا نسبت به بریتانیا به دفعات بزرگتر بوده و از تجمع و درجه ادغام بیشتری برخوردار است. به این ترتیب امکان نیل به بهره وری افزونتر در ایالات متحده آمریکا به مراتب بیشتر است (ابطحی و کاظمی، 1375 ، ص ، 121 ).
2-2-16-7 سایر عوامل موثر در سطح بهره وری
تغییر و دگرگونی در کیفیت مواد اولیه و نیز فرایند ساخت ممکن است موجبات تقلیل کمیت مواد اولیه لازم برای تولید را فراهم سازد. استفاده از حداکثر ظرفیت واحد تولیدی و اجتناب از تنگناهای تولیدی ، بی تردید اثرات بارزی بر بهره وری می گذارد. استفاده از تدابیر ” ارگونومی ” (مهندسی انسانی یا هماهنگ سازی میان انسان ، محیط و ماشین ) باعث سلامت ، شادابی ، رفاه و ایمنی کارکنان و در نتیجه باعث افزایش بهره وری کار می شود. در نظام JIT68 ( نظام تولید به هنگام ) و نظام موجودی صفر (ZI)69 یا بدون انبار ، به جای اینکه کالا به مقدار زیاد خریداری و

د اضافی الزاماً معنای افزایش بهره‌وری را نمی‌دهد و همراه با بالا رفتن قدرت تولیدی نیست” (شیروانی و صمدی، 1378، ص 69).
2-2-3 بهره‌وری، تنها به معنی تلاش برای افزایش کارآیی17 نیست
نسبت بازده واقعی به دست آمده به بازده استاندارد و تعیین شده (مورد انتظار) کارآیی یا راندمان است، یا در واقع مقدار کاری که انجام می‌شود به مقدار کاری که باید انجام شود.
Efficiency =
برای مثال اگر میزان بازده کارگری 140 قطعه در ساعت باشد و میزان تولید تعیین شده پس از بررسیهای مهندسی روشها و کارسنجی 200 قطعه در ساعت تعیین شده باشد، کارآیی این کارگر برابر 70% = است نکته بسیار مهم آن است که طبق قوانین فیزیکی در ماشین (سیستمهای بسته و مکانیکی)، کارآیی و راندمان که خارج قسمت می‌باشد، تقریباً هرگز به 1 نمی‌رسد و همواره کوچکتر از 1 است، لکن در مورد انسان (سیستم باز) بر اثر انگیزش و رهبری صحیح می‌تواند از 1 بزرگر شود (ابطحی و کاظمی، 1375، ص 40)
یک تفسیر صرفاً ریاضی از معادله بهره‌وری نشان می‌دهد که بهره‌وری را می‌توان با افزایش ستاده یا کاهش نهاده افزایش داد. چنین تفسیری از بهره‌وری به دلایل زیر خطرناک است.
اولاً: ممکن است موجب شود تا مدیران کارگرانشان را به انجا مکار شدیدتر وادارند، یا اینکه برخی از آنان را به بهانه افزایش بهره‌وری از کار برکنار کنند. در این صورت چه بسا ارقام بهره‌وری بالا برود. اما این طریقه رشد بهره‌وری، مورد نظر نیست. هدف از تلاش برای بهبود بهره‌وری، ایجاد تفرقه بین مدیریت و کارگران نیست، بلکه به عکس، هدف محکمتر کردن پیوند آنها برای بدست آوردن ستاده بیشتر است.
ثانیاً: افزایش بهره‌وری ممکن است به قیمت کاهش کیفیت تمام شود. برای مثال ممکن است سرعت یک ماشین نویس تا پنجاه درصد افزایش یابد، اما اگر این کار تعداد اشتباهات را دو برابر کند، سودی نخواهد بخشید. ثالثاً: افزایش بدست آمده در بهره‌وری ممکن است با نیازهای مشتری، اعم از داخلی و خارجی هماهنگ نباشد (شیروانی و صمدی، 1378، ص 70).
2-2-4 اثربخشی18
یک سازمان به منظور تحقق هدف ویژه‌ای ایجاد شده است. بنابراین جای تعجب نیست که حصول هدف بطور وسیعی به عنوان معیار سنجش اثربخشی، مورد استفاده واقع شود. “رویکرد نیل به هدف”19 چنین اظهار می‌دارد که اثربخشی سازمانی باید بر حسب میزان تحقق اهداف آن، نه وسایل یا امکانات (فرآیندها) بکار گرفته شده برای دستیابی به اهداف، سنجیده شود (رابینز، 1376، ص81).
اثربخشی عبارات از درجه و میزان نیل به اهداف تعیین شده است به بیان دیگر اثربخشی نشان می‌دهد که با چه میزان از تلاشهای انجام شده نتایج مورد نظر حاصل شده است. در حالی که نحوه استفاده و بهره‌برداری از منابع برای نیل به نتایج، مربوط به کارآیی می‌شود. در واقع اثربخشی مرتبط با عملکرد و فراهم آمدن رضایت انسانی از تلاشهای انجام شده، و کارآیی مرتبط با بهره‌برداری صحیح از منابع است. ملاحظه می‌شود که کارآیی جنبه کمی دارد، ولی اثربخشی جنبه کیفی دارد.
با شناخت اینکه چه چیز بهره‌وری نیست، می‌توانیم بگوئیم که چه چیزی بهره‌وری هست.
اثربخشی (انجام کارهای درست)+ کارایی (انجام درست کارها)= بهره‌وری
بهره‌وری، نه تنها این است که با انجام درست کارها به حداکثر کارآیی دست یابیم بلکه این نیز هست که با “انجام کارهای درست” به حداکثر اثربخشی برسیم، بنابراین لازم است از رابطه بین نهاده و ستاده فراتر برویم تا بتوانیم عوامل تعیین کننده بهبود بهره‌وری را درک کنیم (شیروانی و صمدی،1378 ، ص 70).
“معنی کلمه بهره‌وری در زبان ژاپنی عبارت است از “نگرش و بینش قلبی” از نظر ژاپنیها، احساس نیاز و تلاش برای دستیابی به بهره‌وری بالاتر ، نگرشی ذهنی است که به اقدامی عملی منجر می‌شود و نتیجه آن، بهبود محسوس و مزایای آشکار برای همگان است. بهره‌وری مترادف با کیفیت است. راجع به افرادی که با مهارتهای خود روحیه گروهی، کارآیی، غرور در کار و مشتری‌گرایی و به کمک ماشین‌آلات و نظامها بر ارزش فرآیند کار می‌افزایند (شیروانی و صمدی، 1378، ص 70).

2-2-5 تاریخچه اصطلاح بهره‌وری
به نظر می‌رسد اصطلاح بهره‌وری، برای اولین بار در نوشته و عقاید دانشمندان اقتصادی مکتب مرکانتیلیسم (سوداگرای) مطرح شده باشد، اما در اینکه این واژه چگونه وارد ادبیات اقتصادی شده است دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد، که در این میان اظهار نظر “ژان فوراسیته”20 از اهمیت خاصی برخوردا راست. او می‌نویسد ظاهرا در آثار قدما، اولین بار در کتابی از “آگری کولا”21 به نام “متالیکا”22 مطرح شده است. اما در قرن هیجدهم فیزیوکراتهایی مانند “فرانسواکنه”23 به این واژه مفهوم “قدرت تولید کردن” را اطلاق کردند و این معنا در لغت نامه‌های “لیتره”24 به سال 1883 م و در “لاروس”25 به سال 1946م تکرار شده است (فوراسیته، 1356، ص8).
از قدما می‌توان از “آدام اسمیت” 26 (تحلیل‌گر روابط بین انسان و تقسیم کار) و “کارل مارکس”27 (ارائه‌کننده نظریه ارزش نیروی کار) نام برد که هر دو در ارائه مفهوم مناسب از بهره‌وری در جهان معاصر نقش بسزائی داشته‌اند. از اوایل قرن بیستم اقتصاددانان به این واژه مفهوم کاملاً مشخص زیر را دادند: (تفضلی، 1372، ص18)
رابطه قابل سنجش بین تولید و عوامل آن
در این میان در سال 1911 م آلبرت آفتالیون28 در مقاله‌ای در مجله “اقتصاد سیاسی” بهره‌وری را به مفهوم امروزی آن بکار برده است بنابر عقیده وی بهره‌وری را می‌توان به عنوان رابطه بین حجم تولیدی که در مدت معینی ب
ه دست آمده و حجم کامل عواملی که در جریان تولید به مصرف رسیده‌اند تعریف نمود (نجاتی، 1372، ص25). سومانت29 در کتاب “مدیریت و مهندسی بهره‌وری” سیر تاریخی مطرح شدن واژه مذکور را مطرح می‌سازد و اظهار می‌دارد که فرانسواکنه در سال 1776 برای اولین بار لغت بهره‌وری را مطرح ساخته است (خاکی، 1386، ص 21).
2-2-6 انواع بهره‌وری
معمولاً توجه به مسأله بهره ‌وری خواه در مرحله برنامه‌ریزی و خواه در مرحله اندازه‌گیری به یکی از سه صورت زیر مطرح می‌شود: (خاکی، 1386، ص 35)
2-2-6-1 بهره‌وری جزیی30
بهره‌وری نسبت بین ستاده و داده یک سیستم تولیدی را به صورت کمی توصیف می‌کند. هر گاه در نسبت مذکور از بین کلیه داده‌ها و منابع، صرفاً رابطه بین ستاده با یکی از منابع و عوامل تولید مورد بررسی قرار گیرد چنین بهره‌وری را بهره‌وری جزیی گویند:
= بهره‌وری جزیی
مثلاً رابطه بین تولید با زمان مصرف شده (یک منبع تولیدی) یا رابطه تولید با نیروی کار ( یک منبع تولیدی) بهره‌وری جزیی را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر بهره‌وری جزیی نسبت بین ستاده حاصل به ازای یکی از داده‌های مورد نظر را نشان می‌دهد.
2-2-6-2 بهره‌وری عامل کل31
این نسبت در واقع نشان دهنده ارزشی است که استفاده از کارکنان و امکانات سرمایه‌ای سازمان را به مواد اولیه و قطعات و خدمات خریداری شده کسر شده از ارزش کل ستاده‌ها نشان می‌دهد.
= بهره‌وری عامل کل
صورت نسبت مزبور را ارزش افزوده32 نیز گویند (خاکی، 1386، ص 36).
2-2-6-3 بهره‌وری کل
بهره‌وری کل33 بر خلاف بهره‌وری جزیی، رابطه بین ستاده سیستم با کلیه منابع مصروفه را جهت تولید آن ستاده را نشان می‌دهد:
= بهره وری کل
بنابراین، هنگامی که در نسبت مذکور کلیه منابع سیستم، نیروی انسانیف مواد اولیه، سرمایه و… در نظر گرفته شود، شاخص بدست آمده نشان دهنده نحوه بهره‌برداری از کل منابع است. حال آنکه بهره‌وری جزیی نحوه استفاده یکی از عوامل تولید را جهت تولید کالا یا خدمات نشان می‌دهد نظیر نسبت بین ستاده با نیروی کار یا نسبت ستاده به مقدار سرمایه مصرف شده (خاکی، 1386، ص 36).
2-2-7 ارکان اصلی دانش بهره وری
اصولی بنیادین وجود دارند که ارکان اصلی دانش بهره وری را تشکیل می دهند.
1 – باور بداریم که فعالیتهای سازمان یافته بشر به صورت مداوم و بی پایان ، قابل گسترش و بهبود است و تحقیقات و تجربیات در فراگیریهای بهبود عملکرد به نفع عالم بشری می باشد.
2 – باور بداریم که این پیشرفتها ( بهبودها ) با این کار شروع می شود که تشخیص دهیم چه تولید کنیم و چه چیز را تامین نمائیم. ( اثر بخشی ) چگونه باید تولید و تامین کنیم ( کارایی ) و تولید و تامین کالاها و خدمات باید بدون وقفه ( اشتغال ) صورت پذیرد.
3 – باور بداریم که اثر بخشی هنگامی بوجود می آید که فعالیتهای سازمان یافته بشری به سوی پاسخگوئی به نیازمندیهای اجتماعی وخواسته های اصیل افراد چه در داخل وچه در خارج از سازمان جهت یابد ، ونیز اثر بخشی به مفهوم کیفیت ، به معنای متغیری از پذیرش رضایتمندانه کالاها وخدماتها، اشراف وتاکید دارد.
4 – باور بداریم که کارآیی هنگامی وجود داردکه فعالیت های سازمان یافته بشری به نحوی انجام پذیرد که برای تولید و تامین کالا و خدمتها با کیفیت بالا ، مقادیر منابع مصرف شده ، بیش از حد نیاز نباشد.
5 – باور بداریم که اشتغال هنگامی است که فعالیت موثر و کارآمد انسانی وقتی که شروع شد ، به صورت مداوم و بدون وقفه باید ادامه یابد.
6 – باور بداریم هنگامی که فعالیتهای انسانی به صورت فزاینده ای موثر و کارآمد باشد ، انسانها با افزایش استاندارد زندگی از امکانات بیشتر برای توسعه و تولید و فرصتهای گسترده برای بازیابی و حل و اصلاح مشکلاتی که جهان با آن مواجه است بهره مند خواهند شد.
7 – خودمان را وقف بوجود آمدن اصول علمی ، منطقی ، تجربی و قابل آفرینش در جهت آموختن هر چه بیشتر از دستاوردها و تجربه های دیگران به منظور تاثیرگذاران در روند افزایش اثر بخشی کارایی و اشتغال کلیه فعالیتهای مثبت و سازنده بشری می کنیم و خود را به آن موظف می دانیم که یافته های خویش را به کنگره جهانی بهره وری و به دنیا گزارش دهیم تا در تشویق به افزایش بهره وری و بهبود کیفیت زندگی نقش داشته باشیم (ابطحی و کاظمی ، 1375 ، ص ، 48).
2-2-8 سطوح بهره‌وری
بهره‌وری نشان دهنده نتایج حاصل از کار یک سیستم در قبال استفاده از منابع و امکانات است. بهره‌وری از حیث آنکه در چه سطحی34 سیستمها مورد تجزیه و تحلیل قرار داده شوند به چهار سطح تقسیم بندی می‌شود:
1- بهره‌وری در سطح کارکنان35
2- بهره‌وری در سطح سازمان36
3- بهره‌وری در سطح بخشی از اقتصاد37 مانند صنعت، کشاورزی و…
4- بهره‌وری در سطح ملی38
بهره‌وری در سطح کارکنان به تجزیه و تحلیل، اندازه‌گیری و بهبود بهره‌وری منابع انسانی اختصاص دارد، موضوع بحث آن ارتقاء و بهبود بهره‌وری نیروی انسانی اعم از نیروی کار مستقیم یا نیروهای کار غیرمستقیم است. بهره‌وری سازمانی، بهره‌وری یک سیستم سازمانی را مطالعه و ارزیابی می‌کند. در مبحث بهره‌وری بخشی، بهره‌وری بخشهای مختلف اقتصادی نظیر بهره‌وری بخش‌های صنعت، کشاورزی و… مورد مطالعه واقع می‌شود و سرانجام در مبحث بهره‌وری ملی، بهره‌وری کل اقتصاد یک کشور به عنوان یک سیستم کل مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌گیرد (خاکی، 1386، صص37-36).
2-2-9 جلوه‌های بهره‌وری
نتایج فعالیتهایی که در رابطه با بهره‌وری صورت می‌گیرد را می‌تو
ان در چهار جلوه ویژگی مرتبط با هم نشان داد، این ویژگیها عبارتند از: (خاکی، 1386، ص 33)
1- کاهش هزینه
2- کم شدن زمان
3- افزایش کمیت
4- بهبود کیفیت

2-2-10 استراتژیهای (راهبرد) بهره‌وری
پیش از طرح استراتژیها، لازم است بدانیم در ادبیات مدیریت از واژه استراتژی بطور کلی پنج مفهوم زیر که به پنج P مشهور هستند استنباط می‌شود(خاکی، 1386، ص 33).
1- طرح39: به معنای نوعی مسیر اقدام آگاهانه و مورد نظر، یک رهنمود (یا مجموعه‌ای از آنها) برای برخورد با یک وضعیت است.
2- نقشه40: به معنای نوعی صف‌آرایی برای چیرگی بر حریف یا رقیب می‌باشد.
3- الگو41: الگویی از یک سلسله اقدامات که می‌تواند کاملاً جدید یا نسبتاً از پیش اندیشیده باشد.
4- موضع42: یعنی تحلیل ناشی از جایگاهی که از آن به مسأله نگاه می‌کنیم (منظر و جایگاه سازمان در محیط بیرونی)
5- دیدگاه43: تلقی‌های ذهنی از مجموعه استراتژیهای سازمان (منظر درون سازمانی).
اگر بین مفاهیم استراتژی تفاوت قائل شویم، می‌توانیم استراتژیهای بهبود بهره‌وری را در شکل شماره (2-1) دسته بندی کنیم.

5
4
3
2
1

شکل (2-1): استراتژیهای بهبود بهره‌وری(خاکی، 1386، ص 34)
در استراتژیها، علامت ()به معنای ثابت نگه داشتن وعلام و به معنای کمتر و بیشتر ( و نه نصف یا دو برابر ) می‌باشد. هر یک از استراتژیهای فوق براساس مدلهای استراتژیک سازمان می‌تواند راهبری برای فعالیتهای عملیاتی براساس چرخه مشهر ادوارد دمینگ در شکل (2-2) باشد.

شکل (2-2): چرخه PDCA (خاکی، 1386، ص 35)
این چرخه در ایران نیز مشهور به “طابا” می‌باشد‌(خاکی، 1386، ص 35).
2-2-11 مدلهای بیانگر عوامل مؤثر بر بهره‌وری منابع انسانی
علاوه بر دیدگاه‌هایی که در رابطه با عوامل مؤثر بر بهره‌وری مطرح شد، مدلهای دیگری را در قالب عملکرد کل سازمان و بویژه منابع انسانی (به عنوان بوجود آورنده بهره‌وری) می‌توان مطرح کرد که به دو نمونه آن اشاره می‌کنیم (پیداست که مفروضات اساسی این مدلها شرایط مساعد محیطی و نوعی مدیریت عقلائی است) (خاکی، 1386، ص 54).
2-2-11-1 مدل میوری اینسورث و نیویل اسمیت.

P44 = عملکرد [میزان اهدافی که تحقق یافته‌اند]
45= وضوح نقش [درجه روشن بودن وظایف و مسئولیتها]
C46= شایستگی [توانائیهای لازم برای مدیریت کردن]
E47= محیط [درجه مساعد بودن محیط و حمایت عملی شرایط محیطی از تلاش برای تحقق اهداف سازمان]
V 48= ارزشها [نظام ارزشی حاکم بر محیط، مکانیزم هدف گذاری، نظام تصمیم‌گیری سازمان، مدیران و کارکنان].
49= تناسب ترجیحی [تا چه حد افراد شغلشان را بر مشاغل دیگر ترجیح داده و می‌دهند]
50= پاداش [درجه کارآمدی سیستم پاداش‌دهی سازمان] (میوری و نیویل، 1375، ص35)
2-2-11-2‌ مدل هرسی و گلداسمیت

P51= عملکرد
A52= توانائی [قدرت به انجام رساندن توفیق آمیز یک تکلیف]
C53= وضوح [روشنی در درک پذیرش نحوه کار، محل و چگونگی انجام آن]
H54‌= حمایت سازمانی [حمایتی که کارمندان برای تکمیل کردن اثربخشی کار به آن نیاز دارند]
I55= انگیزه [شور و شوق و تمایل به انجام تکلیف]
E56= ارزیابی [ساز و کار قضاوت در رابطه با چند و چون انجام کار]
V57= اعتبار [مناسب، قانونمندی و مشروع بودن تصمیم مدیر]
E58 = محیط [مجموعه عوامل مؤثر برون سازمانی] (هرسی و بلانچارد، 1369، ص 59)
2-2-12 عوامل مؤثر بر بهره‌وری
افزایش بهره‌وری انجام بهتر کارها نیست، بلکه

عنوان شماره صفحه

شکل 2-1 استراتژیهای بهبود بهره‌وری …………………………………………………………………………………… 35
شکل2-2 چرخه PDCA………………………………………………………………………………………………………….35
شکل 2-3 فرهنگ بهره‌وری و ویژگیهای نیروی کار …………………………………………………………………..81

عنوان شماره صفحه
پیوستها ……………………………………………………………………………………………………………………………….142
فهرست منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………….. 148
فهرست منابع انگلیسی ………………………………………………………………………………………………………… 152
چکیده انگلیسی ……………………………………………………………………………………………………………… 154

چکیده
در شرایط متغیر و پیچیده امروزی که بر محیط اداری، اقتصادی و اجتماعی حاکم است ، یکی از عواملی که می تواند به افزایش کارایی ، اثربخشی و رضایت ارباب رجوع در بخش دولتی کمک نمایند،
بهره وری است. به همین دلیل در این تحقیق تلاش گردید عوامل موثر بر بهره وری کارشناسان فنی دهیاریهای استان گیلان شناسایی و اولویت بندی گردد. و در پایان مدل برگرفته از نتایج تحقیق ارائه شود.لذا پس از مطالعه تحقیقات قبلی انجام شده در این خصوص و بهره گیری از روشهایی همچون مصاحبه با اساتید و کارشناسان خبره استانداری و با عنایت به محدوده اختیارات استانها ، چهار متغیر خصوصیات فردی، ساختار سازمانی، سبک مدیریت و سیستم پاداش مورد بررسی قرار گرفت. مطالعه انجام شده بر مبنای هدف کاربردی و بر اساس روش پیمایشی و آزمون تحلیل عاملی میباشد.تعداد جامعه 108 نفر و نمونه بر اساس n استاندارد 64 می باشد.ابزار تحقیق پرسشنامه می باشد که روایی و پایایی آن مورد آزمون قرار گرفت . بر اساس نتایج تحلیلی داده ها مشخص گردید رابطه معنی داری بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته بهره وری وجود دارد همچنین مشخص گردید که متغیر سبک مدیریت، ساختار سازمانی،سیستم پاداش و خصوصیات فردی به ترتیب موثرترین عوامل بر بهره وری کارشناسان فنی دهیاریهای استان گیلان می باشند.
واژه گان کلیدی: بهره وری نیروی انسانی، خصوصیات فردی، ساختار سازمانی، سبک مدیریت و سیستم پاداش، دهیاری

فصل اول :
کلیات

1-1مقدمه
سازمانهای خدماتی در ایران به عنوان پشتوانه سازمانهای تولیدی نقش مهمی در موفقیت و یا شکست نظام تولیدی ایفاء می کنند و بهبود بهره وری آنان تاثیر زیادی بر تعالی اقتصاد کشور گذاشته و کیفیت سطح زندگی افراد کشور را متعالی می سازد.علاوه بر این جامعه ایران در طول چند دهه اخیر شاهد تغییرات قابل توجه و شگرف در عرصه های مختلف بوده است این تغییرات از جهت گستردگی، پیچیدگی، شدت و سرعت در عصر انفجار اطلاعات، دولت ها را تحت تاثیر قرار داده و فشار فزاینده ای جهت بهره وری بیشتر برآنها وارد آورده است(اسمیت،2001،ص8). به طوری که رسالت مدیریت و هدف اصلی مدیران هر سازمان استفاده موثر و بهینه از منابع و امکانات گوناگون چون نیروی کار ، سرمایه ، مواد ، انرژی و اطلاعات می باشد این امر سبب شده است که درکلیه کشورها بهره وری و استفاده صحیح و هر چه بهتر ومناسبتر از مجموع عوامل تولید (اعم از کالا وخدمات ) به اولویتی ملی تبدیل شود و همه جوامع به این باور برسند که تدام حیات هر جامعه بدون توجه به موضوع بهره وری ممکن نیست.
بهره وری مفهومی است جامع و کلی که افزایش آن بعنوان ضرورتی جهت ارتقاء سطح زندگی، رفاه بیشتر،آرامش و آسایش جامعه ، همواره مد نظر سیاستمداران، اقتصاد دانان و دولتمندان بوده است.(اسمیت ،2001،ص8).فرآیند مدیریت بهره وری شامل اندازه گیری، اجرا، ارزیابی و اصلاح است(میلر،2004،صص 776-785).اندازه گیری بهره وری در بخش دولتی و بهبود آن یکی از مباحث مهم در مدیریت سازمانهای دولتی به ویژه دستگاههای نظارتی و سیاست گذاری است. ضرورت بهبود بهره وری در سه سطح ملی، دولت و سازمان مطرح است. با توجه به آثار مثبت سنجش بهره وری دربخش دولتی و نقش عمده آن در بهبود بهره وری ضرورت وجود یک سیستم اندازه گیری بهره وری درسازمانهای دولتی ایران اجتناب ناپذیراست.
1-2 بیان مساله
مستند به ماده واحده قانون تاسیس دهیاری های خودکفا در روستاهای کشور مصوب 14/4/77 مجلس شورای اسلامی به وزارت کشور اجازه داده شده است به منظور اداره امور روستاها،سازمانی عمومی و غیر دولتی بنام دهیاری به صورت خودکفا با شخصیت حقوقی مستقل تاسیس نماید.با توجه به واگذاری وظایف متعدد به دهیاری ها در زمینه تهیه و اجرای انواع پروژه های عمرانی و خدماتی،مشارکت در تهیه و اجرای طرح های هادی روستایی، توسعه و اصلاح معابر ضرورت دارد توان فنی و مهندسی دهیاری ها ارتقاء یافته تا زمینه لازم جهت سرعت بخشیدن به اجرای پروژه های عمرانی و استفاده بهینه از اعتبارات عمرانی ایجاد گردیده و دهیاری ها بتوانند خدمات رسانی مطلوبی به مردم ارائه نمایند.لذا استفاده از نیروهای متخصص و آموزش دیده در تشکیلات وابسته به دهیاریها می تواند نقش بسزایی در این ارتباط داشته باشد.و بکارکیری این نیروها باید به گونه ای باشد که موجب سنگین شدن بدنه تشکیلاتی د
هیاری ها را فراهم نسازد و مانند بازویی پرتوان و موثر بخشی از مسئولیتهای دهیاریها را در امور فنی و مهندسی بر دوش گیرد.
از آنجا که در میان عوامل تولید، عامل نیروی انسانی برخلاف سایرمنابع سازمانی به عنوان ذی شعور و هماهنگ کننده سایر عوامل شناخته می شود و همچنین مهمترین اهرم اصلی در افزایش وکاهش
بهره وری سازمان می باشد لذا از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و باید توجه خاصی به آن مبذول داشت این نقش در سازمانهای خدماتی اهمیت بیشتری می یابد چرا که انسان یکه تاز صحنه کار و عرصه خدمات مربوطه میگردد. حال اگر این انسان با انگیزه و توانمند و بهره ور باشد میتواند سایر منابع را به نحو احسن و مطلوب به کار گیرد و انواع بهره وری را محقق سازد و نهایتا سازمان را بهره ور کند و گرنه رکود و عقب ماندگی ارمغان نیروی انسانی منفعل و بی انگیزه می باشد.
اما اینکه چگونه نیروی انسانی بهره ور می شود و یا بهره وری وی افزایش می یابد ؟ سوالی است که پاسخ آن در موسسات و سازمانهای مختلف به تناسب رسالت آنها و نیازهای کارکنان گوناگون است . اگرچه ممکن است این نیازها و عوامل، شبیه بهم باشند اما مطمئنا شدت و اولویت تاثیر آنها بر
بهره وری کارکنان یکسان نیست.
در مجموع باید اذعان نمود که فعالیت های هر سازمانی تحت تاثیر مجموعه ای از عوامل قرار دارد که شناخت و بررسی این عوامل می تواند کمک موثری بر بهبود فعالیت ها وتحقق اهداف سازمانی کند. از طرفی نظر به اینکه بهره وری تابعی است ازعوامل بسیار مختلف، که این عوامل تحت تاثیر رسالت، فعالیت، عملیات و عواملی از این قبیل از سازمانی به سازمان دیگر متفاوت است و همچنین میزان اهمیت و تاثیر این عوامل بر بهره وری سازمان های مختلف یکسان نیست، بنابراین برای سازمان ها امکان پذیر نیست که در تمامی زمینه ها و جنبه های تاثیر گذار وارد شوند. ضرورتا برای رسیدن به به بالاترین میزان بهره وری در ابتدا لازم است طبق معیارها و ضوابط علمی این عوامل از لحاظ اهمیت برای سازمان شناسایی و اولویت بندی شوند، آنگاه برای بهبود بهره وری، برنامه های اجرایی و طرح های لازم تدوین شوند در زمینه عوامل موثر بر بهره وری منابع انسانی در ایران و جهان تاکنون مطالعات زیادی انجام گرفته که هدف واحد همه این تحقیقات رسیدن به اولویت های مشخص متناسب با هرسازمان برای ارتقا هر چه بهتر بهره وری می باشد.
از آنجائیکه بر اساس آمار دفتر امور روستایی استانداری گیلان حدود 40 درصد جمعیت استان را جمعیت روستایی تشکیل می دهد و همچنین استان گیلان دارای رتبه پنجم در بین سایر استانها از لحاظ تعداد دهستانها می باشد، لذا ضرورت توجه به دهیاریها و برنامه ریزی جهت توسعه روستا امری انکارناپذیر است. در این راستا استانداری گیلان در سال 89 نسبت به جذب 108 نفر از کارشناسان فنی دهیاریها به صورت قرارداد کار معین بدون تعهد استخدامی اقدام نمود و در نظر است جهت ارزیابی آنان و شناسایی عوامل موثر بر بهره وری کارشناسان فنی دهیاریها و اولویت بندی عوامل تاثیر گذار بر بهره وری آنان اقدام شود تا زمینه برای ارتقاء بهره وری و عملکرد آنان مهیا گردد.
لذا از مقاله تحقیقاتی که آقایان مصطفی الله وردی ، سیدمحمداحسان فرح آبادی و خانم حانیه السادات سجادی با عنوان اولویت بندی عوامل موثر بر بهر ه وری منابع انسانی از دیدگاه مدیران میانی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان که در سال 1388 و در فصلنامه بیمارستان ارائه شده بود به عنوان مدل استفاده نمودم.
1-3 اهمّیت و ضرورت اجرای تحقیق
به نظر تافلر عصری که در آن به سر می‌بریم دوران سلطه دانایی است (مقدس، 1386،ص29) در سطح کشورها، تحولات کنونی جهان و تجارب پیشین توسعه، نوآوری و بهره‌وری را بعنوان مناسب‌ترین محمل پیشبرد توسعه در قرن جدید تثبیت نموده است. به عبارت دیگر، رفته رفته بر سر این موضوع که ورود و یا ماندن در فهرست جهانی کشورهای تولید و عرضه کننده اندیشه، کالا و خدمات، با توجه به دو اصل پیش‌گفته، تحقق می‌یابد، اتفاق نظر همگانی پدید آمده است. در این بین بهره‌وری معیاری شناخته شده برای ارزیابی توان رقابت‌پذیری تولیدات یک نظام بشمار می‌رود. همچنین به منظور برقراری توازن بین تلاشهای اقتصادی – اجتماعی و استانداردهای زیست محیطی، یک رویکرد جامع و پویا ارایه می‌دهد(پروکوپنکو، 2003، ص 92) بسیاری از کشورها توانسته‌اند بخشی از رشد اقتصادی خود را از این طریق تامین نمایند، و بجای افزایش در مصرف نهاده‌ها و سرمایه‌گذاریهای جدید، به استفاده بهینه از ظرفیتهای موجود همت گماشته‌اند. امروزه کشورها برای رشد و توسعه از رویکردی ترکیبی سود می‌برند. بدین معنی که ضمن ایجاد ظرفیتهای جدید، از ظرفیتهای موجود نیز بطور بهینه استفاده می‌کنند. برای نمونه، طی یک دوره ده ساله 60 درصد رشد اقتصادی ژاپن از افزایش بهره‌وری و 40 درصد از محل ایجاد ظرفیتهای جدید صورت گرفت. آمریکا و مالزی نیز هر یک به ترتیب 50 درصد و 5/42 درصد از رشد اقتصادی خود را از طریق بهبود بهره‌وری بدست آورده‌اند. در سطح بنگاهها نیز بلوغ اقتصاد جهانی شرکتها را برآن داشته تا تلاشهای دامنه‌داری را برای بقای خود انجام دهند. بلوغ اقتصادی از بعد تغییرات ساختاری در محیط بیرونی دو مساله اساسی را پیش‌روی بنگاهها نهاده است. نخست یافتن زمینه‌‌ها و خطوط جدیدی از تجارت و دوم افزایش رقابت بین شرکتها در مشاغل موجود. در چنین محیطی شکاف بین مشاغل موفق و ناموفق بیشتر و بیشتر می‌شود. در بسیاری از
بازارها مشاغل بحران‌زده و حاشیه‌ای ناگزیر از ترک بازار و یا خارج شدن از دایره فعالیت معینی می‌شوند. اینکه آیا یک بنگاه اقتصادی از منابع موجود بطور بهینه استفاده می‌کند یا نه، از این جهت دارای اهمیت است که درجه سلامت و قدرت منطق رفتار اقتصادی بنگاه با این مولفه مورد سنجش قرار می‌گیرد (شیمیزو، 2004،ص 95).
بهره وری، استفاده موثر و کارآمد از ورودیها یا منابع برای تولید یا ارائه خروجیها است. ورودیها یا نهاده ها، منابعی (نظیر انرژی، مواد اولیه، سرمایه و نیروی کار) هستند که برای خلق خروجی یا ستانده (که عبارت است از کالاهای تولید شده یا خدمات ارائه شده) توسط یک واحد اقتصادی استفاده می شود . بهره وری برای هر کشور و سازمانی، ضروری بوده و اساس رشد اقتصادی است. طبق برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نیز می بایست 5/2 درصد از رشد 8 درصدی اقتصاد ، از محل ارتقای بهره وری تحقق یابد (همان،ص104).
نوسانات بهره‌وری در سطح کلان تابعی از تغییرات آن در سطوح خرد می‌باشد. به عبارتی هر اندازه که چرخه بهبود بهره‌وری در بخشها و زیربخشهای اقتصادی نهادینه شده باشد، امید به رشد یکپارچه نظام اقتصادی افزون‌تر می‌شود. بهبود بهره وری مقدور نیست، مگر با شناخت و تحلیل آن. اندازه گیری بهره وری به ما کمک می کند تا عوامل موثر در بهبود بهره وری را شناسایی کرده و دریابیم که فرصتهای افزایش بهره وری را در کجا جستجو کنیم. اهمیت اندازه گیری بهره وری به حدی است که براساس تجربیات به دست آمده در کشورهای صنعتی گفتــــه می شود “می توان صرفاً با برقراری و اجرای یک سیستم اندازه گیری بهره وری و حتی بدون هیچ گونه تغییری در سازمان یا سرمایه گذاری، گاهی 5 تا 10% بهره وری را افزایش داد”. نوسانات بهره‌وری در سطح کلان تابعی از تغییرات آن در سطوح خرد می‌باشد. هر اندازه که چرخه بهبود بهره‌وری در بخشها و زیربخشهای اقتصادی نهادینه شده باشد، امید به رشد یکپارچه نظام اقتصادی افزون‌تر می‌گردد. اگر هدف ما بهبود بهره‌وری است پیش از آن باید عوامل موثر بر بهره‌وری را شناسایی کنیم. پس گام نخست در چرخه بهبود بهره‌وری، شناسایی عوامل موثر بر بهره وری و پس از آن برنامه‌ریزی، اجرا و اصلاح قرار دارد. در حقیقت سنجش این عوامل، شواهدی از نحوه ترکیب عوامل، میزان منابعی که بی هیچ تاثیری در تولید از دسترس خارج می‌شوند و البته مصرف بهینه برخی از منابع و کارآمدی و اثربخشی مدیریت ارایه می‌دهد، که نهایتا مبنای برنامه‌ریزی برای افزایش بهره‌وری قرار می‌گیرد(محبوبی، 1382، ص45).
1-4 نوع روش تحقیق
تحقیق انجام شده بر مبنای هدف کاربردی و بر اساس روش پیمایشی و آزمون تحلیل عاملی میباشد.
تحقیق حاضر از این نظر کاربردی است که نتایج آن برای گروههای مختلف برنامه ریزان و مدیران بخشهای روستائی و دستگاههای دولتی سیاستگذار قابل بهره برداری است.و از این جهت پیمایشی است که می بایست داده ها از طریق روش میدانی جمع آوری

با بیشترین شدت را به ترتیب از A تا H نام گذاری نمود. در سال 1820 بروستر35 بیان نمود که این خطوط از فرایند های جذبی در جو خورشید ناشی می شوند.چند محقق دیگر مشاهدات مشابهی را در طیف های ستارگان، شعله ها و جرقه ها ملاحظه کردند. در سال 1834 ویت استون36که طیف های تولید شده بوسیله یک جرقه به جنس الکترودهای بکار رفته بستگی دارند.آنگسترم 37به نوبه خود مشاهده کرد که طیف های جرقه به نوع گاز موجود در اطراف الکترود نیز بستگی دارند. اکتشاف چراغ بنسن38سال 1856 بررسی طیف های شعله را بسیار ساده تر ساخت.کیرشهف 39وبنسن در سال 1859 یک طیف بین شعله ای را ساختند. این دستگاه جدید بررسی غلظت های کم عناصر را که بوسیله سایر روشهای موجود در آن ناممکن بود ممکن ساخت.
آنها همچنین نشان دادند که منشاء خطوط موجود در طیف های شعله عناصر هستند نه ترکیبات. بلافاصله در اختر شناسی و شیمی تجزیه کاربردهائی برای این تکنیک جدید ارائه شد.در پنج سال بعدی چهار عنصر جدید (Rb،Cs،Ti،In)به کمک طیف بینی نشری شعله ای کشف گردیدند.اولین تجزیه کمی مبتنی بر تکنیک نشر اتمی شعله ای بوسیله چمپیان،پلت و گرنیر در سال 1873 انجام گرفت . طیف سنجی اتمی تکنیکی برای تعیین ترکیب عناصربا استفاده از طیف سنجی الکترومغناطیس یا طیف جرمی است.تکنیکهای مختلفی در دسترس است وانتخاب بهترین روش کلیدی برای دستیابی به نتایج واقعی تر وقابل اعتماد تر است. به طور کلی سه روش تجزیه ای پذیرفته شده از طیف سنجی اتمی به نامهای نشر اتمی ، جذب اتمی و طیف سنجی جرمی وجود دارد که روش جذب اتمی خود به 4 دسته تقسیم می شود .
طیف سنجی جذب اتمی شعله (FAAS)
طیف سنجی جذب اتمی کوره گرافیتی ( GFAAS)40
طیف سنجی نشر نوری القایی پلاسما (ICP – OES) 41
طیف سنجی جرمی القایی پلاسما (ICP – MS)42 (27)
3-1-2 .طیف سنجی جذب اتمی (AAS)
طیف سنجی جذب اتمی در واقع براین اساس است که اتمهای آزاد نور را با توجه به خصوصیات طول موج عناصر جذب می کنند.درواقع تکنیکی که برای اندازه گیری مقدار عناصر شیمیایی موجود درنمونه های محیط زیست با اندازه گیری تابش جذب شده توسط عناصر شیمیایی مورد نظر است. اتمها امواج مرئی یا ماورای بنفش راجذب کرده وآنها رابه سطح بالاتر انرژی انتقال می دهند.روشهای جذب اتمی مقدار انرژی را در فرم فوتون نور که توسط نمونه ها جذب شده اندازه گیری می کنند.دتکتور آنها طول موج امواجی را که به نمونه ها انتقال یافتند را اندازه گیری کرده وآنها را با امواجی که از نمونه رد شدند مقایسه می کند(25).
انژی مورد نیاز برای هر الکترون که بخواهد از اتم جدا شود راانرژی یونیزاسیون گویندکه برای هر عنصر شیمیایی مخصوص به خودش است. هنگامی که الکترونها در اتم از یک سطح انرژی به سطح دیگر حرکت می کنندیک فوتون با انرژی E آزاد می شود.هر اتم دارای الگوی خاص خود از طول موج است که می تواند انرژی را با توجه به پیکر بندی خاص الکترونها در پوسته ی خود جذب کند. این تکنیک می تواند غلظت 62 عنصر مختلف را در محلولها اندازه بگیرد.
اگرچه طیف سنجی جذب اتمی مربوط به قرن نوزدهم می باشد ولی نوع مدرن این تکنیک در طول s1950 توسطAlen Wash ویک تیم شیمیدان استرالیایی که در 43CSIRO( کشورهای مشترک المنافع سازمان پژوهشهای علم وصنعت ) به طور وسیعی گسترش یافت(25).
اتنخابی بودن طیف سنجی جذبی بسیار حائز اهمیت است .چرا که هر عنصر مجموعه ی مختلفی از سطوح انرژی را داردوخطوط جذبی باریکی راتولید می کند.از این رو انتخاب مونو کروماتور برای به دست آوردن یک منحنی کالیبراسیون خطی ( قانون Beer – Lambert ) بسیار حیاتی است. مونوکروماتور یک بخش مهم از طیف سنجی جذب اتمی است .به این علت که برای جداسازی وتفکیک هزاران خطوط تولید شده توسط تمامی عناصر در نمونه ها کاربرد دارد.بدون یک مونوکروماتور خوب حدود جذب به شدت به خطر می افتد. مونوکروماتور برای انتخاب وتعیین طول موج خاصی از نور که به وسیله ی نمونه جذب می شود وبرای خروج سایر طول موجها کاربرد دارد.انتخاب طول موج خاص نور منجر به تعیین عناصر خاص می گردد. امواج جذب شده توسط مونو کروماتور به دتکتور منتقل می شود که ویژگی آن تبدیل سیگنالهای نوری به سیگنالهای الکتریکی برحسب شدت نور است(25).
این تکنیک برای اندازه گیری فلزات سنگین بسیار پر کاربرد است.از آنجا که فلزات سنگین برای محیط زیست وسلامت بشر حتی در غلظتهای بسیار کم هم دارای اثرات بسیار مضری می باشند، تعیین آنها بسیار مهم است.خصوصا” فلزاتی چون آرسنیک ، کادمیوم ، کرم ، مس ، نیکل وسرب. اتمیزه کردن وتبدیل مواد به پودر در طیف سنجی جذب اتمی به دو شکل صورت می گیرد.یکی از آنها شعله می باشد که از سوخت استیلن وهوا استفاده می گردد ودیگری کوره های گرافیتی است که برای فلزات کمیاب کاربرد دارد.
طیف سنجی شعله وکوره سالهاست که برای آنالیز فلزات به کار می رود.امروزه از آنها بیشتر از هر زمان دیگر برای تعیین فلزات وهمچنین در کارهای زیست محیطی استفاده می شود.به این دلیل که نیاز به تعیین پایین ترین حد تشخیص فلزات کمیاب برای آنالیز بسیار احساس می گردد.
با پیشرفت علوم ، روشهای طیف سنجی نشر نوری القایی پلاسما (ICP – OES) وطیف سنجی جرمی القایی پلاسما (ICP – MS) به دنبال جذب اتمی به وجود آمدند (25).
3-1-2-1.طیف سنجی جذب اتمی شعله (FAAS)

هستندو شامل مکانیسمهای محافظتی دربرابر استرس های خارجی می باشند.آنها دارای فعالیتهای آنتی اکسیدانی هستندووقتی دررژیم غذایی مورد استفاده قرار می گیرند دارای اثرات مفیدی روی سلامتی می باشند(65). توزیع وساختار ترکیبات شیمیایی میوه ی زیتون بسیار پیچیده است وبه پارامتر هایی چون شیوه ی کاشت ، خاستگاه جغرافیایی و سطح بلوغ بستگی دارد.فنولهای زیتون در انتقال خواص ضد میکروبی به بخشهای مختلف گیاه نقش عمده ای دارند وهمچنین مسئول میزان قهوه ای شدن در این میوه می باشند.این ترکیبات فنولیک درخواص حسی ، عطر وطعم زیتون وخواص دارویی ومزایای مرفولوژیک آن هم تاثیر گذارند.
اصلی ترین فنولهای لیپوفیل درزیتون کرسولها هستند درحالیکه مهمترین فنولهای هیدروفیل اسیدهای فنولیک، الکلهای فنولیک ، فلاونوئیدها می باشند.آنها درتمام قسمتهای گیاه وجود دارند اما غلظت وماهیت آنها تا حد زیادی دربین بافتهای مختلف متفاوت است(43). پلی فنولها ی زیتون هم شامل اولئوروپئین ، هیدروکسی تیروزول ، اسید کافئیک و تیروزول می باشد(65) که ساختار این ترکیبات درشکل 2-1- 6. آمده است(43).

شکل 2- 1- 10. ساختار شیمیایی ترکیبات مهم بیواکتیو درزیتون
ترکیبات فنولیک 3-2 % ازمیوه زیتون را تشکیل می دهند که در بین آنها اولئوروپئین (باطعم تلخ ) ترکیب غالب پلی فنول است .درمورد سطح اولئوروپئین در زیتون سه مرحله وجوددارد:
مرحله ی رشد : زمانی که اولئوروپئین جمع می شود.
مرحله ی بلوغ سبز: زمانی که سطح آن تاحدی کاهش می یابد.
مرحله ی بلوغ سیاه : زمانی که سطح آن به مقدارزیادی کاهش می یابدو آنتوسیانین تجمع می یابد.
این ترکیب محلول درآب بوده وهنگامی که زیتونها درآب یا آب نمک خیسانده می شوند خروج آن تسهیل می یابد(65 ).

2-1-5-4 . سطح پروتئین درمیوه خام زیتون
گوشت زیتون شامل مقدار کمی از پروتئینهای محلول وغیر محلول درحدود 5/1% w/w است. پروتئینهای محلول می توانند به داخل آب نمک وارد شوند وتولید اسید آمینه های لازم جهت میکروارگانیسمهای تخمیری کنند وامکان رشد میکروارگانیسمهای عامل فساد را فراهم نمایند.اسید آمینه های اصلی زیتون های خام شامل : آرژنین ، آلانین ، اسید آسپاراتیک ، اسید گلوتامیک ، گلایسین و… می باشد(65 ).
2-1-5-5 . رنگدانه گوشت میوه زیتون
گوشت زیتون شامل کلروفیل aوb (سبز) ، کارتنوئید ، تری ترپنیک هیدروکربن (زرد) ، آنتوسیانین (ارغوانی – سیاه) می باشد.رنگهای سبز وزرد محلول در روغنند ولی آنتوسیانینها درآب محلولند.کلروفیل رنگدانه ی اصلی میوه زیتون است ونقش مهمی در فتوسنتز دارد .وقتی میوه به بلوغ می رسد ، سطح کلروفیل کاهش می یابددرحالیکه سایر پیگمانها ، بتا کاروتن و آنتوسیانینهای سیاه- ارغوانی افزایش می یابند.آنتوسیانیهای اصلی شامل سیانیدین می باشد(65 ).

2-1-5-6 . مواد معدنی زیتون
زیتونها خوراکی منبع خوبی از مواد معدنی ماکرو(فسفر، پتاسیم، سدیم، کلسیم،منیزیم ،سولفور )وعناصر جزئی ومیکرو (برون ، مس ، آهن، منگنز، روی ) می باشند که تفاوت در سطح مواد معدنی در گوشت زیتون تابعی از شرایط رشد مانند کیفیت خاک ، سطح آب کاربردی ،سطح ومقدار وترکیب کودها ومواد به کار رفته شده می باشد(65 ).
2-1-5-7 . ویتامینهای زیتون
زیتون هم شامل ویتامینهای محلول درآب وهم محلول در چربی می باشدوعلاوه برآن در حین تخمیر توسط فعالیت میکروبیولوژیکی می توان به آن ویتامین افزود.به طور کلی ویتامینهای محلول در آب در طول فرایند آغلب از بین می روندولی ویتامینهای محلول در چربی باقی می مانند.
ویتامینهای محلول در آب زیتون شامل : ویتامین C (اسید آسکوربیک ) ، B1 (تیامین ) ، B2 (ریبو فلاوین ) ، B6 (پیریدوکسین ) ، نیسین
ویتامینهای محلول در چربی زیتون شامل : کاروتن (پیش ساز ویتامین A) ، توکوفرول (گروه ویتامین E ) که این گروه دارای خاصیت آنتی اکسیدانی نیز می باشد(65).

2-1-6. شرایط اقلیمی مناسب جهت کشت زیتون
2-1-6-1 . دماوشرایط آب وهوا
آب وهوا یکی از مهمترین فاکتورهای محدود کننده توزیع زیتون است. درجه حرارت مهمترین عامل محیطی است که گلدهی زیتون را تحت تاثیر خود قرار می دهد(19) . وقتی دما درفصل بهاربه F?70 می رسد رشد آغاز می گرددو زمانیکه دما درفصل پاییز به زیر این درجه حرارت برسد رشد متوقف می شود. نیاز سرمایی برای نمو گل یک عامل حیاتی است. بطوریکه هر گاه سرمای زمستانی در مناطق های وجود نداشته باشد گلدهی زیتون مطلقاً انجام نخواهد شد. نیاز سرمایی ارقام مختلف زیتون متفاوت است و به مقدار زیادی به محیط استقرار آنها بستگی دارد (19).مقاومت به سرمای درختان زیتون مشابه مرکبات است.با افزایش سن درختان واندازه تنه این مقاومت افزایش می یابد.این امر موجب حفاظت از آسیب به برگها وساقه های کوچک دردمای F?17 وآسیب بیشتر دردمای F?12 می شود.آسیب انجمادی زیتونها بستگی به مدت زمانی که دردجه حرارت پایین باقی می ماند وهمچنین به سختی درختان دارد.به عنوان مثال کاهش تدریجی درجه حرارت از F?95 به F?25 ، بادهای شدید ورطوبت کم می تواند آسیبهای انجمادی را شدیدتر کند.اینگونه آسیبها که در اوسط زمستان رخ می دهند جدی تر از ابتدا وانتهای سایر فصول می باشند. دماهای بحرانی که به درخت زیتون آسیب اندک وارد می کند از 8- تا10 – درجه سانتیگراد است و دماهایی که منجر به نابودی کامل درخت می شود از 17 – تا 22 – درجه سانتیگراد می باشد (19). بنابراین زیتون دربرابر یخبندانهای شدید حساس است وشاخه های بارده درخت درحرارته
ای C?5 – ممکن است ازبین بروند ویخبندانهای کوچک ناگهانی موجب ایجاد سوراخهای کوچک روی شاخه های بارده خواهد شد.میانگین دما برای دوره ی گلدهی C?25 وبرای رشد ونمو C?35 می باشد. اگر در منطقه ای درجه حرارت هوا دردوره استراحت گیاه به تدریج کاهش یابد حتی اگربه 13 – درجه سانتیگراد هم برسد خسارت واردشده به درخت قابل توجه نخواهد بود ولی اگر درهمین زمان درجه حرارت بطورناگهانی کاهش یابد ممکن است به نابودی گیاه منجر شود (18). دمای بالانیز در زمان گلدهی، اثر منفی بر رشد شکوفه ها، گرده افشانی و تشکیل میوه دارد. آزمایشات دنی و مک ایچرن ) 1985) ، در کالیفرنیا نشان داد که در دوره قبل و بعد از شکوفه دهی ممکن است تولید میوه در دماهای زیاد (37.8 درجه سانتیگراد) آسیب ببیند. دمای بیشتر از این مقدار، دمای بحرانی محسوب می شود. بهترین دما هنگام شکوفه دهی 22- 18درجه سانتیگراد می باشد. دمای بالاتر از 33 درجه، گلها را می سوزاند(19).

2-1-6-2 . رطوبت
زیتون درمناطقی که بارندگی بین 600-400 میلیمتر در حداقل ? ماه از سال باشد بصورت دیم بخوبی رشد ونمو کرده ومحصول قابل قبولی تولید می کند با وجود این ، درمناطقی که بارندگی آنها در سال 1000 میلیمتر یا بیشتر و 200 میلیمتر یا کمتر هم باشد پرورش داده می شود.اصولا درخت زیتون به رطوبت زیاد محیط ، حساسیت دارد واز کاشت آن درمجاورت دریا باید خودداری کرد .زیرا رطوبت زیاد ومداوم زمینه را برای رشد وحمله بیماریهای قارچی وباکتریایی فرآهم می آورد . خشکی هم موجب ریزش وکوچک شدن میوه می شود اما خاکهایی که دارای ظرفیت نگهداری آب هستند حتی با 200میلیمتر باران سالیانه محصول نسبتا” مناسب تولید می کند(18).
2-1-6-3 . ارتفاع از سطح دریا
ارتفاع از سطح دریا نقش مهم واساسی در میزان کیفیت روغن تولیدی دارا می باشدزیرا برروی عوامل جوی ازقبیل باران،برف، درجه حرارت و… تاثیردارد. کاشت زیتون در ارتفاع بالاتر از 800 متر درشیبهای جنوبی وبالاتر از 600 متر درشیب های شمالی توصیه شده است. درایران زیتون در ارتفاعات 1500 متر درشیراز ، صفر دربوشهر ، 100 متر دردزفول و 400 متر درمنجیل بخوبی رشد ونمو می کند(18).
جدول2- 1- 4 . سازگاری زیتون نسبت به ارتفاع از سطح دریا
درجه اولویت
خیلی مناسب

مناسب

نسبتا” مناسب
تناسب کم
غیر مناسب

ارتفاع از سطح دریا(متر)
تا 700

1000-700

1200- 1000
1400- 1200
1400

2-1-6-4 . انطباق با خاک
زمینهای زیر کشت زیتون باید18-12 ماه قبل از کاشت درختان آماده شوند. هرگونه اصلاحات لازم می بایست قبل از کاشت روی نمونه یا نمونه های خاک صورت گیرد.درختان باید فاصله ی کافی جهت دریافت نور لازم داشته باشند. اخیرا” طوری کاشته می شوند تا بتوان به روش مکانیزه برداشت محصول را انجام داد.فاصله ی لازم برای اغلب گونه ها 30 فوت در30 فوت یا 48 درخت درهر هکتار است. انواع کوچکتر را می توان به صورت فشرده 25×25 فوت یا 70 درخت درهرهکتار کاشت.درختان باید به طور کامل درزمان کاشت آبیاری شوند.
pH مناسب خاک 5/7-7 ،EC مناسب خاک 8/3-8/2 ds/m وعمق مناسب خاک 5/1-1 متر می باشد.خاکهای شنی ولومی برای احداث باغ مطلوب است.از نظر بافت خاک میزان pH ، بی کربنات ، موادآلی وعناصر ماکرو باید آزمایش شوند.در شرایطی که مواد آلی خاک کمتر از 1% در شرایط دیم وکمتر از 2% درشرایط آبی باشد می بایست خاک با مواد آلی تقویت گردد.شیب مناسب خاک باید 50-8 % باشد.از انتخاب زمینهای پست با احتمال تجمع سرما وبا زهکشی نامناسب وخاک شور می بایست اجتناب کرد( 18) .

شکل2- 1- 11 . تصاویری از باغات زیتون

– وضعیت خاک دراستان گیلان
شرایط خاص اقلیمی استان گیلان به خصوص وضع رطوبت و بارندگی و اعتدال هوا در تشکیل خاک های گیلان نقش عمده ای ایفا نموده اند. تکامل خاک های گیلان بیشتر تحت تاثیر رطوبت ،عمل آب و پوشش گیاهی بوده است . شست و شوی خاک ها و تخریب انواع سنگ ها، ناهمواری، پوشش گیاهی، موجودات زنده خاک، زمان و اثرات انسان بر روی خاک ها سبب پیدایش خاک های متنوعی در گیلان شده اند که در کنار یکدیگر تشکیل و تکامل یافته اند. به طور کلی خاک های استان به دو بخش کوهستانی و جلگه ای تقسیم می شوند.
– بخش جلگه ای گیلان از مواد آبرفتی تشکیل شده و بر روی آن خاک های متنوعی از تخریب انواع سنگ های رسوبی ، آذرین و دگرگونی به وجود آمده است. فرآیند رسوب گذاری به عنوان مهم ترین عامل در تشکیل و تکامل خاک ها در این بخش به حساب می آید. اگر چه خاک های این محدوده بیشتر سنگین و ریز بافت می باشند ولی در حرکت از ساحل به پای کوه ها به دلیل تفاوت در دانه بندی و همچنین نقش آب های زیر زمینی در تکامل خاک و تغییر در روند سطح آب های زیرزمینی شاهد تغییر در نوع خاک و نوع کاربری آن ها هستیم .
– در مناطق کوهستانی گیلان عوامل آب و هوایی در تشکیل خاک و پوشش گیاهی در تکامل آن تاثیر بیشتری دارند. بنا بر این با توجه به تفاوت آب و هوا در سطوح ارتفاعی مختلف و نوع سنگ ، میزان فرسایش متفاوت بوده در نتیجه از نظر نوع و ضخامت خاک و نیز پوشش گیاهی شرایط متفاوتی در ارتفاعات مختلف دیده می شود .
در نقاط بسیار مرتفع کوهستانی با شیب زیاد و سطوح سنگی که بدون خاک می باشد پوشش گیاهی وجود ندارد و یا در مواردی با گیاهان بوته ای بسیار فقیر پوشانده شده اند؛ و هر جا که پوششی از خاک های سنگلاخی و سنگریزه دار وجود دارد به صورت دیم زار و مرتع مورد استفاده قرار می گیرند ول
ی در قسمت اعظم کوه های مرتفع و کم ارتفاع رو به شمال با دره های عمیق ، چون ضخامت خاک و میزان رطوبت بیشتر بوده است از جنگل های متراکم و انبوه پوشیده شده اند .به طور کلی خاک های منطقه ی گیلان دارای مشخصات زیر هستند:
– از تنوع زیادی برخوردار هستند.
– خاک های مختلف در کنار هم تکامل یافته اند چون عوامل سازنده ی خاک ها در این منطقه توانسته اند حداکثر تاثیر خود را بر روی خاک بگذارند.
– این خاک ها به شدت تحت تاثیر آب قرار دارند.
– میزان مواد آلی موجود در سطح این خاک ها بسیار بالا است و در صورت برخورداری از زهکشی مناسب بسیار حاصل خیز اند چون شرایط اقلیمی و فیزیکی مناسبی دارند(90).

– وضعیت خاک طارم استان زنجان
بنا به روش رده بندی جامع خاک (USDA Soil Taxonomy 2006) ومطابق با روش جهانی ( FAO-UNESCO1990 ) خاک های شهرستان طارم در 4 رده انتی سول، آریدی سول،این سپتی سول و مولی سول قرار گرفته اند.
Entisols : همانطور که از اسمشان بر می آید این خاک ها به خاک های بسیار جوان معروفندو فاقد تکامل پروفیلی بوده و دلیل آن جوان بودن مواد مادری و یا مقاوم بودن آنها است .این خاک ها در هر رژیم رطوبتی و مواد مادری و پوشش گیاهی تشکیل می گردد.
Aridisols : به خاکهای مناطق با رژیم رطوبتی خشک اطلاق می گردد که در بخش عمده ای از سال که گرمای خاک برای رشد گیاه مناسب است رطوبت خاک در نقطه پژمردگی است.
Inceptisols : به خاک های مناطق مرطوب یا نیمه مرطوب اطلاق می گردد که در افق هوادیده ی آن بازها و آهن و آلومینیوم انتقال پیدا کرده ولی هنوز مقادیری از کانی های قابل تخریب در آن باقی مانده است.
Molisols : این خاکها دارای افق سطحی با ساختمان گرانوله ،رنگ تیره و مواد آلی زیاد می باشند (51).
2-1-6-5 . کشت
زیتون مقاوم به خشکی است اما زمانی که آب به اندازه کافی دردسترس باشد بهتر رشدمی کند.البته می بایست از آبیاری بیش از اندازه ی آن خودداری کرد(ب).تعیین تراکم کاشت به عواملی از قبیل شرایط اقلیمی،بارندگی، سیستم آبیاری، عمق وحاصلخیزی خاک، توپوگرافی(پستی وبلندی زمین) قدرت وحجم تاج وشدت تابش و…وابسته می باشد. برای احداث باغ چندین طرح مناسب وجوددارد اما در همه این طرحها باید دواصل عمده، امکان استفاده ازنورخورشید و ماشین آلات کشاورزی مد نظر قرارگیرد(18).
مهم ترین سیستم های کشت:
مربعی: این طرح یکی از معمولی ترین طرحهایی است که در باغهای زیتون مورد استفاده قرار می گیرد.در این سیستم فاصله درختان درختان روی ردیف با فاصله آنها بین ردیف یکسان بوده وهنگامی که درختان به اندازه ورشد حداکثر به اندازه ورشد حداکثر خود رسیدند درصبح وعصر روی یکدیگر سایه اندازی می کنند. بنابراین این روش برای مناطق ابری وسردسیر مناسب نبوده واغلب برای مناطق آفتابی وگرمسیر توصیه می شود. در مناطق نیمه گرمسیری جنوبی سیستم مربع6 ×6 مناسب می باشد .
لوزی : همانند طرح مربعی می باشد با این تفاوت که درختان نسبت به ردیف مجاور بصورت اریب قرار گرفته اند.
شش ضلعی: در این سیستم شش درخت درگوشه های یک شش ضلعی منظم قرار می گیرند ویک درخت در مرکز آنها کشت می شود.
مستطیلی: در این سیستم فاصله درختان دربین ردیف ها بیش از فاصله آنها

2-6-1. میزات عناصر بر حسب (mg/100 g) در زیتونها دردوره رسیدگی سبز وپس از آب نمک گذاری………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..83
جدول 2-6-2. نتایج اندازه گیری فلزات سرب وکادمیوم درانواع زیتون توسط دانشمندان متعدد درسالهای مختلف و مقایسه آن با نتایج سال 2012 ترکیه…………………………………………………………………………………………….85
جدول 3-1-1. مواد مورد استفاده……………………………………………………………………………………………………………………97
جدول 3-1-2. تجهیزات مورد استفاده…………………………………………………………………………………………………………….98
جدول 3-1-3. لوازم مورد استفاده…………………………………………………………………………………………………………………..98
جدول 3-2-1. پارامترهای دستگاهی جهت خواندن میزان سرب وکادمیوم موجود درنمونه ها………………..106
جدول 4-1 . میانگین غلظتهای سرب وکادمیوم (mg/kg DW) موجود در نمونه های زیتون سبز علی آباد استان گیلان (شهریور 1392 )……………………………………………………………………………………………………………………….109
جدول 4-2 . میانگین غلظتهای سرب وکادمیوم (mg/kg DW) موجود در نمونه های زیتون سبز طارم استان زنجان(شهریور 1392 )……………………………………………………………………………………………………………………………….111
جدول 4- 3 .نتایج حاصل از میانگین کل غلظت سرب وکادمیوم را درنمونه های زیتون سبز علی آباد گیلان (برحسب mg/kg دروزن خشک ) در شهریور سال1392………………………………………………………………………….113
جدول 4- .4 نتایج حاصل از میانگین کل غلظت سرب وکادمیوم را درنمونه های زیتون سبز طارم زنجان (برحسب mg/kg دروزن خشک ) در شهریور سال1392………………………………………………………………………….113
جدول 4 – 5 . حدمجاز واستاندارد FDA و EPA برای سرب وکادمیوم درمواد غذایی………………………….113
جدول 4- 6. بیشترین وکمترین میزان آلاینده های سرب وکادمیوم (mg/kg DW ) درنمونه های زیتون علی آباد گیلان در شهریور سال1392……………………………………………………………………………………………………………114
جدول 4-7. بیشترین وکمترین میزان آلاینده های سرب وکادمیوم (mg/kg DW ) درنمونه های زیتون طارم زنجان در شهریور سال1392………………………………………………………………………………………………………………….115

فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار 4-1 . مقایسه ی میانگین غلظت آلاینده های سرب وکادمیوم(mg/kg DW ) در نمونه زیتونهای سبز علی آباد استان گیلان (شهریور1392)……………………………………………………………………………………………………….116
نمودار 4-2 . مقایسه ی میانگین غلظت آلاینده های سرب وکادمیوم(mg/kg DW ) در نمونه زیتونهای سبز طارم استان زنجان(شهریور1392)……………………………………………………………………………………………………………117
نمودار 4- 3. مقایسه ی میانگین غلظت آلاینده سرب(mg/kg DW ) در نمونه زیتونهای سبز علی آباد استان گیلان با حد مجاز آلاینده سرب (mg/kg DW ) 0.5 در FDA & EPA…………………………………………….118
نمودار 4- 4. مقایسه ی میانگین غلظت آلاینده کادمیوم(mg/kg DW ) در نمونه زیتونهای سبز علی آباد استان گیلان با حد مجاز آلاینده کادمیوم (mg/kg DW ) 0.05 در FDA & EPA……………………………….119
نمودار 4- 5. مقایسه ی میانگین غلظت آلاینده سرب(mg/kg DW ) در نمونه زیتونهای سبز طارم استان زنجان با حد مجاز آلاینده سرب (mg/kg DW ) 0.5 در FDA & EPA………………………………………………..120
نمودار 4- 6. مقایسه ی میانگین غلظت آلاینده کادمیوم(mg/kg DW ) در نمونه زیتونهای سبز طارم استان زنجان با حد مجاز آلاینده کادمیوم (mg/kg DW ) 0.05 در FDA & EPA………………………………………….121
نمودار 4- 7. مقایسه ی میانگین غلظت سرب(mg/kg DW) در نمونه زیتونهای سبز علی آباد وطارم…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..122
نمودار 4- 8 . مقایسه ی میانگین غلظت کادمیوم(mg/kg DW) در نمونه زیتونهای سبز علی آباد وطارم…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..122
نمودار4- 9 . مقایسه ی میانگین آلاینده سرب(mg/kg DW) در نمونه زیتونهای سبز علی آباد وطارم با حدمجاز استانداردسرب (mg/kg DW ) 0.5در FDA & EPA…………………………………………………………………123
نمودار4-10 . مقایسه ی میانگین آلاینده کادمیوم(mg/kg DW) در نمونه زیتونهای سبز علی آباد وطارم با حدمجاز استانداردکادمیوم (mg/kg DW ) 0.05 در FDA & EPA………………………………………………………123
نمودار 4-11 . درصد آلاینده های موجود درنمونه های مورد مطالعه………………………………………………………..124
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل 2-1- 2. زیتون سبز…………………………………………………………………………………………………………………………..19
شکل 2- 1- 2 . سیستماتیک و طبقه بندی زیتون…………………………………………………………………………………20
شکل 2- 1- 3 . استان گیلان وشهرستان رودبار……………………………………………………………………………………….22
شکل 2- 1- 4 . نقشه ماهواره ای روستای علی آباد استان گیلان…………………………………………………………..23
شکل 2- 1- 5 . تصاویری از روستای علی آباد……………………………………………………………………………………………23
شکل 2- 1- 6. است
ان زنجان وشهرستان طارم……………………………………………………………………………………………24
شکل 2- 1- 7 . زیتون زرد روغنی……………………………………………………………………………………………………………..32
شکل 2-1-8 . دیاگرام شماتیک میوه زیتون……………………………………………………………………………………………..33
شکل 2-1- 9 . ساختار شیمیایی اولئوروپئین…………………………………………………………………………………………..35
شکل 2-1- 10. ساختار شیمیایی ترکیبات مهم بیواکتیودرزیتون…………………………………………………………….38
شکل2-1- 11 .تصاویری از باغات زیتون…………………………………………………………………………………………………….44
شکل 2- 1-12 .مراحل برداشت وآماده سازی زیتونها…………………………………………………………………………………50
شکل 2- 4- 1. نماد شیمیایی سرب…………………………………………………………………………………………………………….64
شکل 2- 5- 1 . نماد شیمیایی کادمیوم………………………………………………………………………………………………………74
شکل 3-1-1 . طیف سنجی جذب اتمی شعله…………………………………………………………………………………………….91
شکل 3-1- 2 . طیف سنجی جذب اتمی کوره گرافیتی………………………………………………………………………………92
شکل 3-1- 3 . طیف سنجی نشر نوری – نوع شعاعی…………………………………………………………………………………93
شکل 3-1- 4 . طیف سنجی نشر نوری – نوع محوری……………………………………………………………………………….94
شکل 3-1- 5. طیف سنجی نشر نوری القایی پلاسما…………………………………………………………………………………94
شکل 3-1- 6. سیستم ICP- MS ساده با فن آوری سلول جهانی ( UCT )……………………………………….95
شکل 3-2-1 . نمونه زیتون جمع آوری شده……………………………………………………………………………………………….100
شکل 3-2-2 . طریقه ی آماده سازی و صاف کردن نمونه ها……………………………………………………………………..103
شکل 3-2-3 . طریقه ی هضم کردن نمونه ها………………………………………………………………………………………….104
شکل 3-2-4 . دستگاه جذب اتمی……………………………………………………………………………………………………………105
شکل 3-2-5. منحنی کالیبراسیون سرب Pb…………………………………………………………………………………………….107
شکل 3-2-6. منحنی کالیبراسیون سرب Cd…………………………………………………………………………………………….107
شکل 4-1 . تصویر ماهواره ای باغهای مورد مطالعه در علی آباد رودبار………………………………………………………110
شکل 4-2 . تصویر ماهواره ای باغهای مورد مطالعه در طارم زنجان…………………………………………………………….112
شکل 5-2-1 . پراکندگی معادن ایران………………………………………………………………………………………………………. 129
شکل 5- 2- 2 . معدن انگوران استان ز نجان………………………………………………………………………………………………129

.شکل 5-2-3 . اثرات منفی کادمیوم بر استخوان ( بیماری Itai – Itai) ……………………………………………….133
شکل 5- 2- 4 . ورود پسابها به بستر رودخانه سفیدرود……………………………………………….134
شکل 5- 2- 5 .ورود پسابها به آبهای استان گیلان……………………………………………………………………………………134
خلاصه فارسی
زیتون با نام علمی Olea europaea.L بومی مناطق مدیترانه است(33) واین منطقه به تنهایی 99% تولید و87% مصرف روغن زیتون جهان را دربر می گیرد(74). زیتون یکی از مهمترین محصولات کشاورزی است.با توجه به درصد بالا وکیفیت مطلوب روغن آن وفواید این میوه وروغن حاصله ازآن و با عنایت به این مسئله که سرانه مصرف زیتون در ایران 160 گرم درسال است افزایش سطح زیر کشت و توسعه ی کشت زیتون یکی از پروژه های مهم در ایران می باشد(57).
برای ارزیابی میزان سرب وکادمیوم حدود 200 نمونه زیتون سبز با هسته را از 20 باغ در علی آباد استان گیلان وطارم استان زنجان که از جمله قطبهای مهم کشت زیتون در ایران می باشند به طور تصادفی جمع آوری نمودیم.تجزیه وتحلیل با توجه به پروتکل استاندارد بین المللی توسط روش هضم مرطوب ( با استفاده از (HNO3 ، HCLO4 ، H2SO4 (3 : 3 :2 ) و H2O2 ) انجام شده وتمامی اقدامات احتیاطی لازم برای جلوگیری از هر گونه آلودگی ممکن نیز صورت پذیرفته است.نمونه ها به روش هضم اسیدی با استفاده از دستگاه طیف سنج اتمی مورد آنالیز قرار گرفتند. نتایج به دست آمده نشان می دهد که میزان سطح سرب وکادمیوم در تمامی نمونه های مورد آنالیز بالاتر از حد قابل قبول استانداردهای FDA و EPA بودند . به طوریکه متوسط میزان سرب درزیتونهای منطقه طارم بیشتر از علی آباد ومتوسط میزان کادمیوم درمنطقه علی آباد بالاتر از طارم بوده است.
با توجه به بالا بودن مقدار فلزات سنگین درزیتون ، لازم است که کنترل بیشتری درمقدار کود وسموم انجام گیرد واز ورود منابع آلوده کننده آب وخاک مزارع جلوگیری شود وهمچنین باغات کشت زیتون درفاصله هر چه بیشتر از جاده ها ومعادن فلزات سنگین قرار گیرند.
کلید واژگان : زیتون سبز ، فلزات سنگین ،دستگاه طیف سنجی جذب اتمی ، زنجان ،گیلان

مقدمه
زیتون از جمله درختانی است که فواید چندگانه داردوتقریبا” تمام بخشهای آن مورد استفاده قرار می گیرد.محصولات اصلی آن شامل روغن زیتون وکنسرو آن می باشد(98). میوه زیتون ومحصولات آن متعلق به گروهی از مواد غذایی هستند که اصطلاحا”عملگر1خوانده می شوند.این به دلیل ترکیبات فنولیک زیتون بوده که داری خواص آنتی اکسیدانی ،آنتی موتاژنیک، ضد سرطانی