پایان نامه رشته روانشناسی درباره : تحلیل استنادی

هفتم و هشتم و نهم هجری به دلیل یورش مغولان به ایران و یورش تیمور وضع علمی ایران دچار دگرگونی های فراوانی شد. دوره صفویّه دوره انحطاط و بلکه زوال علوم عقلی در ایران است (فرشاد، 1365).

دوران کوتاه حکومت‏های افشاریّه و زندیّه را، از نظر رشد علمی، باید دنباله دوره صفویّه شمرد، البته با گذشت زمان بار دیگر فعالیّت‏های فکری و عقلی در میان جامعه ایرانی این دوره آغاز گردید. دوره قاجاریه نیز از نظر علمی بسیار فقیر بود، اما در نیمه دوّم قرن سیزدهم هجری موجبات رشد فکری و علمی این دوره به وجود آمد (شمیم، 1374).
وضعیّت علم و فن‏آوری در ایران و علل افول ایرانیان، قرن‏هاست که از دغدغه‏های مهم اندیشمندان و پژوهشگران و تعدادی از سیاستمداران ایران محسوب می‏شود. تحقیقاتی که در سال 1355 با دعوت از یک گروه فرانسوی برای شناخت مسائل تحقیقاتی و علمی انجام گردید و به طرح کانب مشهور شد در راستای تعیین علل افول علمی ایران بود (مضطرزاده، 1379). پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز بررسی وضعیّت علم و فن‏آوری در کشور از طریق طرح‏های پژوهشی و مقاله‏های متعدّد پی‏گیری شده است.
بحث تولید علم نخستین بار در سال 1365 در دانشگاه تهران مطرح شد، اما در آن زمان مورد توجه جدّی قرار نگرفت و فقط خمیرمایه اوّلیه آن شکل گرفت. در سال 1372، این بحث به شکل جدّی‏تری مطرح و تعریف شد. در این سال، دانشگاه تهران اعلام کرد به نویسندگانی که مقالات آنها در مجلات بین‏المللی معتبر چاپ شود جوایز ارزنده‏ای اهداء خواهد کرد و این نخستین گام برای اقدام جدّی در زمینه تولید علم بود. از سال 1379 به بعد تولید علم در حوزه پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مطرح شد (موسوی موحدی، کیانی بختیاری و چمنی، 1383). امروزه واژه تولید علم در ادبیات کشور جایگاه ویژه‏ای پیدا کرده است و در مستندات علمی و برنامه‏های توسعه و سند چشم‏انداز، هدف ارتقای تولید علم و احراز جایگاه نخست علمی قرار داده شده است (سبحانی‏نژاد و افشار، 1388).
2-1-3- استفاده از روش‏های کمّی در حوزه کتابداری و اطلاع‏رسانی

در دهه‏های 1950 و 1960، به دنبال افزایش حجم تولید اطلاعات علمی در حوزه‏های مختلف علمی، تعریف علم به گونه‏ای متفاوت از آنچه مورد نظر بود، متجلّی گشت. صاحب‏نظران این دوره، علم را به معنای کمّیت‏های قابل سنجش و قابل بازآفرینی تعریف کردند، و هر آنچه را که یافته‏هایش قابل تکرار و سنجش مجدّد باشد علم خواندند. به این ترتیب کیفیّت‏ها باید به کمّیت تبدیل می‏شد و ارزش کیفیّت‏ها با قیاس کمّی محاسبه می‏گردید. با کاربرد روش‏های آماری و ریاضی در مباحث علمی، مباحث جدیدی با نام‏های نوین پدید آمد که نام آنها ترکیبی از پسوند “سنجی” و اسامی حوزه‏های شناخته شده علمی بود. حوزه‏های علمی مانند روان‏شناسی، اقتصاد، جامعه‏شناسی و … به صورت روان‏سنجی، اقتصادسنجی، جامعه‏سنجی و … درآمدند ( امیرحسینی، 1371).
دانشمندان حوزه کتابداری و اطلاع‏رسانی نیز همانند علمای سایر حوزه‏ها، تلاش کردند تا سنجش و اندازه‏گیری را به عنوان یکی از معیارهای علمی به این حوزه وارد نمایند. با به کارگیری روش‏های کمّی، حوزه‏های جدیدی مانند کتاب‏سنجی، کتابخانه‏سنجی، علم‏سنجی، اطلاع‏سنجی و وب‏سنجی در حیطه کتابداری و اطلاع‏رسانی وارد شده است که همگی مبتنی بر ارزیابی کمّی از فرآیند تولید، اشاعه و مصرف اطلاعات هستند.
2-1-3-1- کتاب‏سنجی
کتاب‏سنجی از جمله روش‏های کمّی است که به تجزیه و تحلیل داده‏ها در سطوح وسیع می‏پردازد. این واژه نخستین بار توسط پریچاد در سال 1969 به کار برده شد. پریچاد (1969) کتاب‏سنجی را کاربرد ریاضیّات و روش‏های آماری در بررسی و استفاده از کتاب‏ها و سایر وسایل ارتباطی تعریف می‌کند. کتاب‏سنجی مقایسه کشورها، مؤسسات، دانشگاه‏ها، دانشکده‏ها و غیره را بر اساس میزان تولید و تأثیر انتشارات علمی آنها امکان‏پذیر می‏سازد.
2-1-3-2- کتابخانه‏سنجی
سن گوپتا (1372) کتابخانه‏سنجی را روش تجزیه و تحلیل کمّی کلیه امور و فعالیّت‏های کتابخانه‏ای و موارد آن، از طریق کاربرد روش‏های آماری و ریاضی به منظور جست‏وجوی راه‏حل‏های مشکلات تعریف می‏کند. او هدف اصلی بررسی‏های کتابخانه‏سنجی را، کمک به نسل جوان و انتقال دانش جدید به آنها، از طریق ایجاد کتابخانه‏هایی می‏داند که بر اساس نیاز مراجعان آنها، مجموعه‏سازی می‏شود.
2-1-3-3- اطلاع‏سنجی
تیگ-ساتکلیف (1992) اطلاع‌سنجی را مطالعه جنبه‌های کمّی اطلاعات در هر شکلی؛ نه فقط پیشینه‌ها و کتاب‌شناسی‌ها، و در هر گروه اجتماعی؛ نه فقط دانشمندان، تعریف می‌کند. حوزه‏های مورد پژوهش در مطالعات اطلاع‏سنجی عبارتند از: 1. قوانین کلاسیک 2. تحلیل‏های استنادی 3. شاخص‏های علمی 4. رشد و کهنگی اطلاعات 5. کاربرد منابع اطلاعاتی (علیجانی و کرمی، 1387).
2-1-3-4- وب‏سنجی
وب‏سنجی یکی از شاخه‏های پرکاربرد در کتابداری و اطلاع‏رسانی است. مبانی وب‏سنجی از روش‏های کتاب‏سنجی و علم‏سنجی گرفته شده است و اکنون برای انجام اغلب فعالیّت‏های علمی در خصوص وب از آن استفاده می شود (حاجی‏زین العابدینی و عصاره، 1386).
بجورنبورن و اینگورسن (2004) وب‏سنجی را مطالعه جنبه‏های کمّی ساخت و استفاده از منابع اطلاعاتی، ساختارها و فن‏آوری‏ها در وب با کمک گرفتن از کتاب‏سنجی و اطلاع‏سنجی تعریف می‏کنند.
2-1-3-5- علم‏سنجی
علم‏سنجی یکی از رایج‏ترین روش‏های ارزیابی فعالیّت‏های علمی است. این حوزه مطالعاتی به رغم آن که با حوزه‏های مشابه دیگر نظیر کتاب‏سنجی و اطلاع‏سنجی به لحاظ روش‏شناختی هم‏پوشانی دارد از نظر موضوع مورد تأکید در پژوهش‏های مربوط، دارای تمایزاتی است. به عقیده عصاره کاربرد کتاب‏سنجی در بررسی‏های مربوط به کتابخانه و کتابداری است، علم‏سنجی به مطالعه و ارزیابی متون علمی می‏پردازد و بیش‌تر در سیاست‏گزاری‏های علمی کاربرد دارد و اطلاع‏سنجی بر مطالعه و ساختار ویژگی‏های علم اطلاعات تأکید دارد (عصاره، 1384).
به عقیده براون (1374) و همکاران علم‏سنجی جنبه‏های کمّی تولید و باروری، ترویج و انتشار، و نیز استفاده از اطلاعات علمی را به منظور مشارکت در فهم دقیق‏تر مکانیسم پژوهشی علمی به عنوان فعالیّتی اجتماعی، مورد تجزیه و تحلیل قرار می‏دهد.
در علم‏سنجی، از روش‎های آماری و اندازه‎گیری برای تعیین معیارهای رشد و توسعه‎ی علوم و سطوح گسترش آن‏، و نیز تأثیر و تأثر آن در جوامع مختلف بشری استفاده می‏شود. این روش در روسیه شوروی پدید آمد و کشورهای اروپای شرقی، از این روش برای اندازه‏گیری کمّی علوم در سطوح ملّی و بین‏المللی مؤسسات دولتی و خصوصی استفاده کردند. دوبروف و کارنوا اوّلین کسانی بودند که واژه علم‎سنجی را ابداع کردند. آنها علم‎سنجی را به عنوان اندازه‎گیری فرایند انفورماتیک تعریف کردند. بر طبق نظر میخائیلف انفورماتیک عبارت است از اصول علمی که ساختار و ویژگی‎های اطلاعات علمی را بررسی می‏کند و قوانین فرایندهای این ارتباطات را نیز مورد بحث قرار می‎دهد (سن گوپتا، 1372). علم‌سنجی در شرق توسط نالیموف و ملچنکو (1969؛ نقل در عصاره، 1376) مطرح شد.
نقطه آغاز برای گسترش کتاب‏سنجی و علم‏سنجی، پیدایش نمایه استنادی متون علمی بود که در سال 1965 توسط یوجین گارفیلد معرفی شد. این نمایه تحلیل‏های شبکه‏های استنادی را در علوم امکان‏پذیر می‏ساخت (سهیلی و عصاره، 1387). پرایس یکی از برجسته‏ترین مروّجین استفاده از بانک اطلاعاتی نمایه استنادی علوم، به عنوان ابزار مطالعه کمّی و آماری علم می‏باشد (براون 1374).
علم‏سنجی به عنوان ابزار معتبری در ارزیابی مواد و منابع شناخته شده است و هم‌چنین در ارزیابی علمی و مقایسه کشورها، دانشگاه‏ها، دانشکده‏ها و حتی دانشمندان به طور انفرادی و بر اساس انتشارات علمی آنها به کار برده می‏شود.
2-1-3-5-1- تولید علم
منظور از تولید علم یک موضوع دست اوّل است که پس از داوری دقیق و تخصّصی در مجلات معتبر بین‌المللی چاپ و در پایگاه‌های معتبر نمایه شود و سپس در دسترس دیگران قرار گرفته و مورد استناد بین‌المللی قرار گیرد (موسوی موحدی، کیانی بختیاری و چمنی، 1383).
2-1-3-5-2- زبان تولیدات علمی
زبان مورد استفاده در انتشار مدارک علمی به عنوان یکی از مشخّصه‏های قابل توجه در بررسی‏های علم‏سنجی شمرده می‏شود. تنوّع زبانی تولیدات علمی در هر کشوری می‏تواند بیان‏کننده توانایی پدیدآورندگان آن کشور به نوشتن متون علمی به زبان‏های مختلف باشد. تنوّع زبانی تولیدات علمی در هر کشوری، هم‌چنین می‏تواند زمینه ارتقاء رتبه علمی آن کشور را فراهم آورد (نوروزی چاکلی و همکاران 1386). تنوّع زبانی در بحث استنادها هم عاملی تعیین‏کننده است و در تعداد استنادها اهمیّت بسزایی دارد. به عبارت دیگر زبان یکی از عوامل مهم در جذب استناد و اعتبار برای مقاله است (نوروزی، 1388).
2-1-3-5-3- نوع تولیدات علمی
مؤسسه اطلاعات علمی به منظور فراهم آوردن امکان ارزیابی دقیق تولیدات علمی، تمامی تولیدات علمی نمایه شده در پایگاه وب‌آوساینس را از نظر نوع مجاری انتشار، به انواع مختلفی تقسیم کرده است که تا زمان انجام این پژوهش به 36 نوع تقسیم شده است
(پیوست 1). افزایش تنوّع تولیدات علمی نمایه شده کشورها و سازمان‌ها در این پایگاه، افزایش توجّه آن‌ها را به انواع مدارک قابل نمایه‌سازی شدن در پایگاه نشان می‌دهد.
2-1-3-5-4- استناد
در پژوهش‏های علمی استناد از اهمیت و جایگاه بسیار مهمی برخوردار است. معمولا پژوهشگران در نوشته‏های خود به آثاری که با نوشته‏های آنها ارتباط موضوعی دارد ارجاع می‏دهند و از این آثار در جهت تأیید نظر خود و یا نشان دادن تفاوت نظر خود با اندیشه‏ها و یافته‏های پیشین استفاده می‏کنند. این آثار را استناد شده یا سند، و نوشته‏ای را که به آن استناد می‏کنند استنادکننده یا متن می‏نامند (مدیرامانی، 1381).
امروزه از استناد به عنوان شاخصی مهم در سنجش و ارزیابی تولیدات علمی استفاده می‎شود و اعتبار یک مقاله علمی بر اساس تأثیری که بر نوشته‎های بعدی می‎گذارد تعیین می‎گردد. بنابراین، هر مقاله علمی به عنوان حلقه‎ای از یک زنجیره، با مقالات قبل و بعد از خود مقایسه و سنجیده می‎شود با این فرض که مقالاتی که در حوزه خود مؤثرتر بوده‎اند بیش‌تر توسط پژوهشگران مورد استناد قرار گرفته‎اند (جوکار و ابراهیمی، 1386).
2-1-3-5-5- تحلیل استنادی

تحلیل استنادی یکی از متداول‏ترین فنون کتاب‏سنجی است که در آن قواعد حاکم بر رابطه میان مدرک استناد دهنده (متن) و مدرک مورد استناد (سند)، مطالعه می شود (حری، 1381). مطالعات در زمینه تحلیل استنادی، اوّلین بار توسط گراس و گراس در سال 1927 انجام شد و سپس توسط براون، گارفیلد، مارتین و دیگران دنبال شد (امیرحسینی، 1371).
تحلیل استنادی در مطالعات علم‏سنجی و اطلاع‏سنجی نیز کاربرد دارد. در تحلیل استنادی با شمارش تعداد مدارک تولید شده و تعداد استنادهای متعلق به آنها مدارک پراستفاده شناسایی و معرفی می‏شوند (عصاره، 1384). از روش‏های کتاب‏سنجی و تحلیل استنادی برای شناسایی پژوهشگران کلیدی و فعّال، آثار علمی پراستناد و پر استفاده شده، مجله‏های هسته و اصلی یک رشته، مقایسه تولید علمی کشورها و دانشگاه‏ها استفاده می‏شود (عصاره، 1376). تحلیل استنادی در تعیین تأثیر منابع، شناخت ساختار فکری و ردیابی جریان اطلاعات در یک رشته خاص نیز مورد استفاده قرار می‏گیرد (زائو، 2007). ارزیابی استنادها از طریق تحلیل استنادی به منظور کشف تأثیراتشان در منابع کاری ارزشمند است.
مهم‏ترین استفاده تحلیل استنادی، بالا بردن کیفیّت پژوهش با رد گرفتن استنادها و رسیدن به پژوهش‏های درجه اول است (عمرانی، 1386). این تصوّر وجود دارد که بین کیفیّت و تعداد استنادهای متعلق به مدرکی استناد شده رابطه وجود دارد. به عبارت دیگر استنادهای بیش‌تر به یک مدرک، نشان‏دهنده کیفیّت بهتر آن مدرک است (عصاره، 1377). با ظهور نمایه استنادی علوم که مؤسسه اطلاعات علمی در سال 1963 منتشر ساخت، استفاده از این منبع به عنوان ابزاری برای مطالعات و تحلیل های گوناگون رواج یافت (حری، 1381).
2-1-3-5-6- ضریب تأثیر
ضریب تأثیر به عنوان یکی از مهم‏ترین و در عین حال پرکاربردترین شاخص ارزیابی نشریات در مؤسسه اطلاعات علمی به شمار می‏رود (امانی و بابااحمدی، 1384). این شاخص برای نخستین بار در سال 1995 توسط گارفیلد مطرح شد (گارفیلد، 1995). گرچه ضریب تأثیر ابزار کاملی برای اندازه‏گیری کیفیّت مقاله‏ها نمی‏باشد، ولی از آنجا که روش بهتری وجود ندارد و در حال حاضر نسبت به دیگر معیارها برای ارزیابی علمی از مزایایی برخوردار می‏باشد، می‏تواند به عنوان روش مناسبی برای ارزیابی علمی محسوب شود (گارفیلد، 1999).
با بهره گرفتن از ضریب تأثیر میانگین مقالات مورد استفاده قرار گرفته در یک نشریّه طی یک سال معیّن معلوم می‏شود. ضریب تأثیر یک مجله از نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی معیّن محاسبه می‏شود. دوره‏ای که برای بررسی در نظر گرفته می‏شود معمولاً یک دوره دو ساله می‏باشد (عصاره، 1380ب). برای محاسبه این شاخص از بانک مقالات علمی مؤسسه تامسون استفاده می‏شود. این بانک اطّلاعاتی جامع‏ترین و معتبرترین بانک مقالات علمی است که در آن مقالات هزاران مجله از سراسر دنیا همراه با میزان استناد به آنها نمایه می‏شوند (شریفی، 1382). مؤسسه انتشارات علمی همه ساله ضریب تأثیر مجله‏های علمی را بر مبنای ارجاعات به آنها محاسبه کرده و در مجله گزارش‏های استنادی یا جی‏سی‏آر منتشر می‏نماید.
2-1-3-5-7- پراستنادترین نویسندگان
مؤسسه علمی تامسون از جمله سازمان‌هایی است که با ارائه الگویی مناسب جهت بررسی مقالات منتشر شده و استنادهای به کار رفته در نگارش آنها، به معرفی پراستنادترین مقالات و شناسایی نویسندگان برتر در حوزه‌های موضوعی مختلف اقدام می کند. نسبت استناد به مقاله یک نویسنده، یکی از شاخص‌هایی است که توسط این مؤسسه برای رتبه‌بندی پژوهشگران و دانشگاه‌های جهان استفاده می‌شود. این شاخص نشان می‌دهد که به طور متوسط هر پژوهشگر یا دانشگاه به ازای هر مقاله خود چند استناد دریافت کرده است. نویسنده یا مقاله‌ای که مدام مورد استناد قرار می‌گیرد دارای تأثیر علمی بر حوزه خود می‌باشد.
2-1-3-5-8- پرکارترین نویسندگان
رتبه‌بندی پرکارترین نویسنده بر اساس تعداد مقالات منحصر به فردی می‌باشد که هر نویسنده در طول دوره زمانی خاص منتشر نموده و در وب‌آوساینس نمایه شده است.
2-1-3-5- 9- مشارکت علمی
ما در عصری زندگی می‏کنیم که با پدیده جهانی شدن و رشد ارتباطات همه‏جانبه روبرو هستیم. در چنین شرایطی متخصّصان و پژوهشگران ناچارند به ارتباطات بیش‌تر و همکاری علمی و تألیف مشترک روی آورند چرا که کم‌تر فرد متخصّصی می‏تواند در این شرایط تمام تخصّص، مهارت، امکانات و منابع لازم را برای رفع مشکلات پژوهشی فراهم آورد (رحیمی و فتاحی، 1386). ساتیانارایانا و راتناکار (1989) مشارکت علمی را مینیاتوری از ارتباطات علمی می‏دانند و معتقدند این پدیده زمانی شکل می‏گیرد که دو یا چند نویسنده در انجام یک پژوهش، تهیّه منابع و … با یکدیگر همکاری نمایند.
مشارکت‏های علمی می‏تواند چشم‏اندازهای تازه‏ای از فعالیّت را به روی پژوهشگران و دانشمندان باز نماید. به اشتراک‏گذاری منابع انسانی، مالی، تجهیزات و نظایر آن از مزایای مشارکت علمی می‏باشد (حسن‏زاده، بقایی و نوروزی چاکلی، 1387 ). مشارکت علمی هم‏چنین باعث تبادل مناسب ایده‏ها، افزایش کیفیّت مقالات مشارکتی و دریافت استنادهای بیش‌تر می‏شود (عصاره و ویلسون، 1384) .
اخیراً مجلات معتبر ترجیح می‌دهند مقالاتی را چاپ نمایند که حاصل تلاش مشترک دو یا چند نویسنده است و این امر اهمیّت و مزایای مشارکت علمی را نمایان می‌سازد. بنابراین، بررسی دلایل و مزایای مشارکت علمی، علّت تمایل مجلات به چاپ مقالات چند نویسنده‌ای و نیز افزایش مشارکت علمی در میا